Najpierwsza nazwa Ukrainy Ruś, pochodzi najprawdopodobniej od skandynawskich Normanów czyli Waregów, którzy w IX wieku podejmowali ekspansję na Ruś, docierając aż na ziemie pod panowaniem bizantyjskim i arabskim, a założyciel dynastii Kijowskiej Rurykowiczów, był jednym z nich. Skandynawsko-normańskie pochodzenie nazwy Ruś przyjmuje między innymi Aleksander Brückner, który w swym Słowniku etymologicznym języka polskiego pisze tak: „Ruś nazwa Słowian wschodnich, pierwotnie wyłącznie Księstwa Kijowskiego, pochodzi od jego założycieli – Rusi normańskiej, tj. Szwedów, bo Finowie do dziś zwą Szwedów, Ruotsi co różni różnie tłumaczą, m.in. od krainy nadbrzeżnej (rodr „nadbrzeże”).

Inna nazwa Ukrainy pochodna od Rusi to Małoruś, Małorosja, która uważana jest za kalkę greckiego Mikra Rossija, zapisanego w kancelarii patriarchy konstantynopolitańskiego na oznaczenie Metropolii Halickiej jeszcze w XIV wieku dla odróżnienia jej od ziem Metropolii Kijowskiej (większej), którą Grecy nazywali Megalé Rossija czyli Wielka Ruś. Z czasem Mała Ruś zaczęła oznaczać Ukrainę, nazwę zaś Wielka Ruś oznaczającą pierwotnie Kijowską czyli wschodnią część Ukrainy przywłaszczyli sobie Rosjanie. Nazwy te przez długi czas, a szczególnie w wiekach późniejszych aż do XIX wieku były chętnie przez Rosjan używane, bo one jakby wspomagały „dumę wielkoruską”, a małoruski to przymiotnik, który dodatkowo określał podporządkowanie się Ukrainy Rosji. Jeszcze nawet dziś tu i ówdzie można znaleźć określenia „małoruski” i „wielkoruski” nawet w pracach naukowych z językoznawczymi włącznie. Godzą się na tę nazwę Rosjanie. Ukraińcy zaś tej nazwy nie lubili, gdyż była ona w pewnym sensie narzucona przez naród panujący a w carskiej Rosji panowała oficjalnie teza, że istnieje jeden potężny naród ruski czyli rosyjski i jakiegoś tam oddzielnego narodu małoruskiego czy języka ukraińskiego „nie było, nie ma i nawet być nie może”, jak powiedział w roku 1863 Minister Spraw Wewnętrznych Rosji carskiej niejaki Wałujew, kiedy to specjalnym ukazem carskim zabroniono drukowania czegokolwiek w języku ukraińskim na terenie Cesarstwa Rosyjskiego.

W najnowszym słowniku języka ukraińskiego z roku 1973 pod hasłem Małoros czyli Małorusin zaznaczono, że jest to nazwa przestarzała, że była to „oficjalna nazwa Ukraińców w Rosji przedrewolucyjnej”. We współczesnym użyciu ukraińskim „Małoros” ma wyraźnie negatywny odcień i znaczy „Ukraińca mało uświadomionego w odniesieniu do jego odrębności narodowej”.

Od połowy XIX wieku w języku rosyjskim pojawiła się jeszcze jedna nazwa na oznaczenie Ukrainy – Jużnaja Rosija, nazwa ta miała swój szczególny wymiar polityczny, potwierdzała ona jak gdyby uzasadnienie hasła „jednej niepodzielnej Rosji” (jedinoj niedielimoj Rossii), a wiec Ukraina – czyli „Jużnaja Rosija” to część Rosji położona na południu obszaru tego potężnego kraju. Nazwa „Jużnaja Rossija” w dziewiętnastym wieku powtarza się nawet w pracach ukraińskich językoznawców, którzy musieli tę nazwę używać ze względu na cenzurę carską, dość ostrą, przypominającą po części późniejszą cenzurę sowiecką. Pod tym względem reżym sowiecki wiele się nauczył od carskiego i nawet ważność i ostrość tej cenzury znacznie poszerzył i udoskonalił.
Jedyna obecnie nazwa oznaczająca państwo i teren zamieszkały głównie przez Ukraińców to Ukraina. Ma ta nazwa swoją etymologię i historię jej użycia.

Z etymologicznego i słowotwórczego punktu widzenia słowo to składa się z rdzenia kraj, przedrostka u- i przyrostka -ina. Rdzeń kraj oznacza, jak wiemy, coś ukrojonego, wiąże się z czasownikiem kroić, a więc część czegoś – „kawał ziemi” czy nawet odległe miejsce. Niektórzy łączą te podstawę słowotwórczą z wyrażeniem ukraj „z brzegu, na skraju”.

Wyraz Ukraina stworzony został przez dodanie do rdzenia przyrostka -ina, który w językach słowiańskich tworzy nazwy przestrzenne, szczególnie w języku ukraińskim można się doliczyć ponad 1100 rzeczowników z tym przyrostkiem, a więc jest to formacja słowotwórcza na oznaczenie przestrzeni szczególnie produktywna w języku ukraińskim. Również rdzeń kraj też pojawia się w nazwach pewnych regionów słowiańskich, na przykład, Kraina – jedna z trzech historycznych ziem słoweńskich ze stolicą w Lublanie, cała Kraina należy do Słowenii; Krajna – terytorium historyczne na prawym brzegu Noteci (dzisiejszy region na terenie byłego woj. bydgoskiego, pilskiego i po części gorzowskiego).

Jaka jest motywacja semantyczno-etymologiczna nazwy własnej Ukraina? Przeważa pogląd, że nazwa ta pojawiła się pierwotnie jako określenie „terenu pogranicznego”, na przykład w Latopisie Nestora pod rokiem 1139 jest odnotowana nazwa Ukraina Hałyczskaja (Ukraina Halicka) na oznaczenie Księstwa Halicko-Wołyńskiego, graniczącego z ówczesną Polską, a więc jakby coś granicznego w stosunku do całej Rusi-Ukrainy.
Pierwotnie jednak nazwa Ukraina odnosiła się tylko do wschodniej części dzisiejszej Ukrainy bez Galicji, Wołynia, a nawet Podola, które to tereny nadal nazywano po prostu – Ruś, Ziemie Ruskie, Ruś Czerwona.
Z czasem nazwa Ukraina zaczęła się używać na oznaczenie całego etnicznego obszaru ukraińskiego. Ale jeszcze w XIX wieku galicyjscy Ukraińcy nazywali siebie Rusinami, która to nazwa utrzymała się w mowie potocznej na obrzeżach ukraińskiego terenu językowego, po części na Zakarpaciu, na terenie Wschodniej Słowacji i z rzadka – na Łemkowszczyźnie.

W Europie Zachodniej nazwa Ukraina zaczyna funkcjonować w jej obecnym znaczeniu topograficznym i politycznym gdzieś od połowy XVII wieku, co było po części związane z wojną polsko-kozacką na terenie właśnie Ukrainy. Do popularyzacji nazwy Ukraina na Zachodzie przyczynił się w znacznej mierze francuski inżynier wojskowy Guillaume de Baauplan, który w roku 1649 wydał swój „Opis Ukrainy”, przetłumaczony z francuskiego na język łaciński, angielski, niemiecki, polski i rosyjski. W ten sposób nazwa Ukraina zaistniała w europejskiej literaturze geograficzno-historycznej.

W wieku XVIII nazwę „Ukraina” spopularyzował na Zachodzie też F. Voltaire, francuski pisarz, filozof i historyk przez swoją Historię Karola XII, w której jest opis walki króla Szwedzkiego i hetmana Ukrainy Iwana Mazepy przeciwko Rosji. Podobnie działalność pierwszej ukraińskiej emigracji politycznej po bitwie pod Połtawą na początku XVIII wieku również przyczyniła się do popularyzacji nazwy Ukrainy na Zachodzie.

Ukraina to kraj, o którym w Dykcyonarzyku Geograficznym wydanym w War¬szawie 1783 roku pisano:
„Ukraina, Prowincja Królestwa Polskiego zawiera właściwie Województwo Bracławskie i Kijowskie. Nazwisko ma, iż jest pograniczem Polski czyli krainą stykającą się z Rossią i małą Tartarią (tzn. z Tatarami). Ziemia wydaje wszystko prawie bez uprawy. Wojny i napaści dzikich Tatarów zniszczyły go mocno. Część jego wielka należy do Moskwy. Kijów jest stolicą” (Pamiętajmy, że było to pisane przed r. 1783, a więc między pierwszym i drugim rozbiorem Rzeczypospolitej).

Prawdopodobnie w owym czasie powstały pewne porzekadła przysłowiowe, wiążące się z Ukrainą typu:
Ma wujaszka na Ukrainie, co znaczyło, że „może się spodziewać dużego spadku”, bo Ukraina słynęła z tego, że mieszkali tam ludzie majętni, bogaci, a ziemia była żyzna, sama prawie bez uprawy rodziła. To porzekadło dawniejsze porównać można z dwudziestowiecznym Ma wujka w Ameryce, co ma podobny sens.
Inne porzekadło mające w swym składzie nazwę tego kraju to: Na Ukrainie pasał świnie, co według etymologów miało znaczyć, że „dziś jest bogaty, a kiedyś był dorobkiewiczem i robił wszystko, żeby się wzbogacić”.
Dawne porzekadła polskie dotyczące Ukrainy i Ukraińców to np. jeszcze takie „Ukrainiec co w sercu to w głowie, co w myśli to w słowie” (podkreślające szczerość i bezpośredniość) czy „Na Ukrainie co chłopiec to muzykant” (podkreślające muzykalność narodu), a więc te porzekadła były raczej sympatyczne dla kraju i jego mieszkańców.

Warto się nad tym zastanowić obecnie, bo dotychczasowe i nowo powstałe już w XX wieku stereotypy Ukraińców są niekiedy mniej sympatyczne, czasem niesprawiedliwe, ale ze stereotypami nie da się dyskutować, powstają one w wyniku różnych kompleksów poczucia wyższości lub niższości oraz w wyniku pewnych zdarzeń uogólnionych.

Warto przy okazji wspomnieć o potocznej przezwiskowej nazwie Ukraińców – „chochoł”, „chachły”. Do dziś dnia czasami potocznie o gwarach ukraińskich Podlasia czy Chełmszczyzny mówi się, że „oni mówią po chachłacku”. Aleksander Brückner w swym Słowniku etymologicznym języka polskiego tak tę nazwę wyjaśnia:
„U nas na Rusi „chochłami” zamiast „chochołami” wyszydza „kacap” moskiewski Ukraińców z powodu ich „chochołu”, „czupryny”, „czubu”.

Skąd się ta nazwa na Podlasiu i Chełmszczyźnie wzięła?

Wyobrażam sobie to tak, że chłopcy z tych stron służyli w wojsku carskim, a ich koledzy poznali w ich wymowie ukraińskie brzmienie i mówili do nich: „Wy chachły, wy po chachłacki razgawariwajetie” („jesteście chachłami czyli Ukraińcami”, poprzez owo przezwisko nadane im przez rdzennych Rosjan, którzy mogli nawet niekoniecznie złośliwie, ale żartobliwie ich chachłami nazwać. A to „po chachłacki” i do dziś dnia jeszcze w języku potocznym pokutuje, a nawet w mass-mediach się zdarza. Ale wróćmy do czasów najdawniejszych przedhistorycznych, do nazw plemion, które ulokowane były na terenie dzisiejszej Ukrainy.

Najstarsze nazwy plemion na terenie dzisiejszej Ukrainy to Polanie, Siewierzanie, Drewlanie, Bużanie, Wołynianie, Dulebowie, Tywercy, Ulicze, Biali Chorwaci, o których Latopis Nestora czyli Opowieść Lat Minionych z XII wieku wspomina.

Polanie rozlokowani wokół grodu Kijowa stanowili jądro państwowości kijowskiej (przyjąwszy nazwę Ruś). Nazwa ta oparta została na pojęciu pole, oznaczała pierwotnie mieszkańców większych obszarów uprawy rolnej. (Podobnie, jak Polanie znad Warty, od których wzięła się nazwa Polski i Polaków).

Siewierzanie (Siwerjany) – od nazwy staroukraińskiej siwer ‘północ’, (por. ros. siewier), Drewlanie (Derewlany) od terenu lesistego (drewo, derewo, drzewo) (por. połabskich Drzewian), Bużanie od nazwy rzeki Bug, inne nazwy plemienne Tywercy, Ulicze, Dulibowie, Chorwaci są dość trudne do etymologicznego wyjaśnienia i wokół nich pojawiają się liczne hipotezy co do ich pochodzenia.

W historycznym już okresie wyraźnego rozbicia dzielnicowego używano nazw poszczególnych księstw. W okresie świetności Rusi Kijowskiej księstwa te były nazywane od miast, które stanowiły ośrodki i stolice owych księstw: Kijowskie (najstarsze i najważniejsze w historii Ukrainy miasto Kijów – ukr. Kyjiw, dziś stolica Ukrainy, ok. 2.500.000 mieszkańców, powstało na przełomie V–VI w., od legendarnego władcy imieniem Kyj).
Księstwo Czernihowskie (w centrum m. Czernihów, które znane już było w IX w., najważniejsze miasto plemienia Siewierzan, nazwę swą bierze od imienia osobowego Czernih, w którego osnowie przymiotnik czornyj „czarny”), Księstwo Czernihowskie istniało w XI–XIII w.

Księstwo Nowhorodzko-Siwerskie powstało pod sam koniec XI w. z centrum w Nowogrodzie (ukr. Nowhorod) określanym dodatkowo jako Siwerski od plenienia Siewierzan (ukr. Siweriany), miasto było znane już w XI w., obecnie jest to małe rejonowe miasteczko z ok. 13 tys. mieszk. w obwodzie Czernihowskim.
Księstwo Perejasławskie powstało ok. połowy XI w. z centrum w Perejasławiu. W X w. znane z latopisu jako Perejasław Ruśkyj, od r. 1943 nosi nazwę Perejasław Chmielnicki, obecnie centrum rejonowe w obwodzie Kijowskim, ok. 25 tys. mieszk., jest to przymiotnik dzierżawczy od słowiańskiego imienia Perejasław które znaczyło „ten, kto przejął (odziedziczył) sławę”.

Księstwo Włodzimiersko-Wołyńskie z centrum w mieście-twierdzy Wołodymyr „Włodzimierz”, znanym od X w., obecnie Włodzimierz Wołyński jest miastem rejonowym w obwodzie Wołyńskim, ok. 30 tys. mieszk., nazwę swą wziął od księcia Włodzimierza syna Światosława, czyli od św. Włodzimierza, chrzciciela Rusi.
Księstwo Halickie wyodrębnione na przełomie XI–XII w., od XIII w. stało się częścią nowego państwa Halicko-Wołyńskiego Państwa, znanego jako Ruś Halicko-Wołyńska, ze stolicą w Haliczu, aż do połowy XIV w., kiedy Ziemia Halicka przeszła pod panowanie króla polskiego. Nazwa pochodzi od m. Halicz, które wspomina się w Latopisie po raz pierwszy pod r. 1140, obecnie Halicz – ukr. Hałycz – to miasteczko rejonowe z ok. 5 tys. mieszk. w obwodzie Iwano-Frankowskim (Stanisławowskim). Według etymologii najbardziej prawdopodobnej nazwa ta pochodzi od rzeczownika zbiorowego staroukr. hałycz. co znaczy „zbiorowisko ptaków zwanych hałyci” ‘kawki’.

Po wejściu ziem ukraińskich pod panowanie Litwy, Polski, a następnie – Rzeczypospolitej Dwojga Narodów aż do rozbiorów Rzeczypospolitej w II poł. XVIII wieku, nazwy wyżej wymienione były tradycyjnie utrzymane. Po likwidacji Księstw powstały na Ukrainie województwa: Kijowskie (od 1471 r.), Wołyńskie (po Unii Lubelskiej 1569 r.), Czernihowskie (od r. 1635) i województwa o nowych nazwach. A więc:
Województwo Ruskie zostało utworzone w roku 1434, złożone było z Ziemi Lwowskiej, Przemyskiej, Halickiej, Sanockiej i Chełmskiej, przetrwało do roku 1772, kiedy to większość tych ziem przeszła pod panowanie Monarchii Austro-Węgierskiej.

Województwo Bełzkie, powstałe w drugiej połowie XV w. na miejscu Księstwa Bełzkiego (XII–XV w.) ze stolicą w Bełzie, który był już notowany w Latopisie pod r. 1030, obecnie zaś jest to miasteczko w rejonie Sokalskim obwodu Lwowskiego (ok. 3 tys. mieszk).

Województwo Podolskie zostało utworzone w połowie XV wieku na terenie Podola ze stolicą w Kamieńcu Podolskim. Nazwa Podole na oznaczenie terytorium w dorzeczu Bohu i lewobrzeżnego dorzecza Dniestru odnotowana została po raz pierwszy w dokumentach XIV w. Jest to nazwa fizjograficzna: staroukraińskie Podolje znaczyło „teren nizinny lub w ogóle dolina”.

Województwo Bracławskie zostało utworzone już po Unii Lubelskiej 1569 roku i przetrwało do roku 1793. Centrum województwa było stare miasto Bracław, obecnie osada rejonowa w obwodzie Winnickim (ok. 4 tys. mieszk.). Nazwa pochodzi od imienia słowiańskiego Brat-sław (por. stolica Słowacji Bratysława).
Po Radzie Perejasławskiej w roku 1634, kiedy ostatecznie Ukraina została podzielona na Lewobrzeżną (podległą Rosji) i Prawobrzeżną (pozostałą w Rzeczypospolitej), Ukraina Kozacka zachowała pewną autonomię w sprawach wewnętrznych, w tym również w organizacji administracji z obieralnym hetmanem. Jednostkami administracyjnymi były wtedy pułki, których w roku 1660 było aż 20, nosiły one nazwy od miast.
Na Ukrainie Prawobrzeżnej było 10 takich jednostek administracyjno-wojskowych, a mianowicie:
Białocerkiewski – m. Biała Cerkiew, ukr. Biła Cerkwa, nazwa pochodzi z końca XIV w. od rzucającego się w oczy wielkiego chramu, przedtem było to miasto Jurjew, zbudowane przez księcia Jarosława Mądrego w roku 1032, obecnie: miasto W obwodzie kijowskim, ok. 160 tys. mieszkańców).

Bracławski – centrum m. Bracław – stolica ówczesnego województwa Bracławskiego (zob. wyżej).
Czehrynski – m. Czehryń, ukr. Czyhyryn, znane od 1-ej poł. XVI w. jako kozacka stanica (zymiwnyk), obecnie miasto rejonowe w obwodzie Czerkaskim, ponad 10 tys. mieszk.

Czerkaski – m. Czerkasy, znane z dokumentu z r. 1394 jako miasto-twierdza Księstwa Kijowskiego, będącego już pod panowaniem Litwy, obecnie centrum obwodu Czerkaskiego, ok. 240 tys. mieszk. Nazwa pochodzi od nazwy kozaków przesiedlonych w XIII w. z Północnego Kaukazu nad Dniepr – Czerkasy od etnonimu Czerkiesi, których obecnie jest ok. 40 tys. i należą oni do grupy języków kaukaskich.

Humański – m. Humań, ukr. Umań, znane od 1616 r., obecnie 80-tysięczne miasto w obwodzie Czerkaskim.
Kaniowski – m. Kaniów, ukr. Kaniw, znane z dokumentów od r. 1149, obecnie miasteczko w obwodzie Czerkaskim, ok. 22 tys. mieszk., od imienia osobowego Kań (por. czeskie Kanin, Kanice).
Korsuński – m. Korsuń zostało założone w r. 1032 przez księcia Jarosława Mądrego,w r. 1944 nazwę wydłużono: Korsuń Szewczenkowski, obecnie miasteczko w obwodzie Czerkaskim, ok. 20 tys. mieszk. Z etymologicznego punktu widzenia jest to staroukraińskie przekształcenie bizantyjskiej nazwy Chersones na Krymie, przez który odbywał się handel między Bizancjum i Rusią Kijowską (gr. chersones „półwysep”).
Mohylowski – m. Mohylów. ukr. Mohyliw, powstałe w r. 1648 obecnie Mohylów Podolski nad Dniestrem, miasteczko W obwodzie Winnickim, ok. 30 tys. mieszk. Nazwa powstała na cześć wybitnego człowieka wówczas na Ukrainie – Piotra Mohyły.

Pawołocki – miasto Pawołocz wówczas, obecnie wieś w Popilniańskim rejonie obwodu Żytomierskiego. Jednym z pułkowników Pawołockiego pułku był znany i osławiony przez Sienkiewicza Iwan Bohun.
Winnicki – m. Winnica znana od roku 1363, obecnie stolica obwodu Winnickiego, ok. 360 tys. mieszk. Nazwa pochodzi od ukr. wynnycia „gorzelnia”.

Jednostki administracyjne zwane pułkami na terenie Ukrainy Prawobrzeżnej zostały zlikwidowane pod koniec lat 70. XVII wieku a większa część Kozaków przesiedliła się na teren Ukrainy Lewobrzeżnej, zwanej Słobodzka Ukraina, a był to teren obecnego obwodu Charkowskiego, części obwodu Sumskiego, Donieckiego i Łuhań¬skiego, jak również przylegających do Ukrainy obwodów Woroneskiego, Kurskiego i Biełgorodzkiego w Federacji Rosyjskiej.

Był to teren wyludniony przez tatarsko-mongolskie napady. Nowi osiedleńcy, którzy zaczęli tu licznie przybywać zwłaszcza od XVII w., nazywali nowe osiedla słobodami (od tego, że byli oni zwolnieni od pańszczyzny, a wyraz słoboda w tym znaczeniu znany był od początku Rusi Kijowskiej, jest to odpowiednik pol. i ukr. swoboda „wolność”). W ten sposób powstała nazwa pewnego stosunkowo dużego obszaru Ukrainy: Słobodzka Ukraina (ukr. Słobidśka Ukrajina, Słoboźanszczyna). a mieszkańcy tego obszaru przyjęli nazwę słobożanyn, słobodianyn, słobożanka, słobodianka, ogólnie: słobożanie (ukr. słobożany, słobodiany).
W drugiej zaś połowie XVIII wieku została utworzona przez cara Gubernia Słobodzko-Ukraińska po całkowitym skasowaniu tam kozackiej autonomii administracyjnej.

Wracając do Prawobrzeżnej Ukrainy, w latach 80. XVII w. przywrócono na jakieś 30 lat Pułk Bracławaki i Koruński, a nawet stworzono dwa nowe:

Fastowski – m. Fastów, ukr. Fastiw, znane z dokumentów od r. 1390, obecnie miasto rejonowe w obwodzie Kijowskim, ok. 52 tys. mieszkańców.

Bohusławski – m. Bohusław, wspomniane po raz pierwszy w 1195 r. jako twierdza obronna przed Połowcami, obecnie miasto rejonowe w obwodzie Kijowskim, około 12 tys. mieszkańców.

Długo one jednak nie przetrwały. W roku 1711 zostały owe pułki, jako jednostki administracyjnie zlikwidowane.
Zaś na Ukrainie Lewobrzeżnej od drugiej połowy XVII wieku było 10 pułków, a mianowicie, oprócz tych, które są nam już znane z nazw dawnych księstw udzielnych: Kijowskiego, Perejasławskiego i Czernihowskiego, pojawiły się tu nowe nazwy kozackich jednostek administracyjnych:

Hadziacki pułk – m. Hadziacz, ukr. Hadiacz, po raz pierwszy znane jest z inwentarzy majątków królewskich w 1 poł. XVII w., obecnie: miasto rejonowe w obwodzie Połtawskim, ok. 17 tys. mieszk. W mieście tym miała miejsce Ugoda Hadziacka, zawarta w r. 1658 między Rzeczpospolitą a hetmanem zaporoskim Iwanem Wyhowskim i starszyzną kozacką, przewidująca m.in. utworzenie Księstwa Ruskiego połączonego unią z Polską.
Łubieński – m. Łubnie, ukr. Łubny, znane od roku 1107, obecnie miasto rejonowe W obwodzie Połtawskim, 55 tys. mieszk. Nazwa od wyrazu łub „kora drzewna”.
Myrhorodzki – m. Myrhorod, znane z twórczości Mikołaja Gogola jako Mirgorod, powstało w połowie XVI w., obecnie rejonowe miasto w obwodzie Połtawskim, ok. 30 tys. mieszk. Nazwa składa się z dwóch części: ukr. myr ‘pokój’ i horod ‘miasto’.

Niżyński – m. Nieżyn, ukr. Niżyn, znane już z Latopisu, odnotowane zostało pod r. 1147 w Latopisie jako Uneneż. W podstawie tej nazwy jest imię staroruskie Niega, a formant -in znaczy przynależność do kogoś o tym imieniu. W r. 1820 powstało tam słynne Liceum, w którym uczyli się znani działacze kultury, m.in. Mikołaj Gogol, obecnie jest to miasto rejonowe w obwodzie Czernihowskim, ok. 70 tys. mieszk.

Połtawski – m. Połtawa, znane z najstarszego Latopisu jako Łtawa pod r. 1174, sufiks -awa sugeruje, że pierwotnie była to nazwa wodna. Pełna nazwa Połtawa odnotowana została w r. 1430 w gramocie Wielkiego Księcia Litewskiego Witolda. Z Poł¬tawy pochodził „ojciec” nowej literatury ukraińskiej Iwan Kotlarewski, który stworzył m.in. znany utwór sceniczny Natałka Połtawka. Obecnie Połtawa jest stolicą obwodu, ok. 300 tys. mieszk.

Pryłucki – od miasta Pryłuki, znanego z Latopisu pod r. 1092 jako jedna z twierdz broniących granic Rusi Kijowskiej przed Połowcami. W osnowie tej nazwy jest „łuka” ‘zakręt rzeki’. Obecnie miasto rejonowe w obwodzie Czernihowskim (ok. 67 tys. mieszk.).

Starodubski – od miasta Starodub, odnotowanego w Latopisie pod r. 1096 jako gród w Księstwie Czernihowskim. W XII–XIII wieku miasto owe było centrum udzielnego Księstwa Starodubskiego. Obecnie jest miastem rejonowym w obwodzie Briańskim należącym do Federacji Rosyjskiej. Etymologia tej nazwy przejrzysta: jest to złożenie staryj dub ‘stary dąb’.

Wymienione tu jednostki administracyjne, zwane pułkami, na terenie Ukrainy Lewobrzeżnej istniały aż do całkowitej likwidacji autonomii Kozaków ukraińskich przez zaborcze rządy carów rosyjskich w latach osiemdziesiątych XVIII wieku.

Stworzone przez przesiedleńców na Słobodzkiej Ukrainie pułki: Charkowski – m. Charków, ukr. Charkiw, miasto powstałe W 2. poł. XVII w., obecnie stolica obwodu, ok. 1,5 mln. mieszk.; Iziumski – m. Izium powstałe w 2.ćwierci XVII w., obecnie miasto rejonowe w obwodzie Charkowskim, ok. 50 tys. mieszk., Ochtyrski – m. Ochtyrka założone przez chłopów i Kozaków ukraińskich, którzy tu osiedli, w r. 1641, obecnie miasto rejonowe w obwodzie Sumskim, ok. 40 tys. mieszk.; Ostrohozki – z centrum w m. Ostrohozku, które zostało założone przez Kozaków ukraińskich tu osiadłych w r. 1652, a obecnie jest miastem rejonowym w obwodzie Woroneskim, należącym do Federacji Rosyjskiej; Sumski – m. Sumy założone przez Kozaków ukraińskich w latach 50. XVII w., obecnie siedziba obwodu Sumskiego, ok. 250 tys. mieszkańców. Pułki te zlikwidowane zostały przez władzę carską w r. 1765, a Kozacy zostali wcieleni, do regularnych jednostek armii rosyjskiej.

Wymienione nazwy miast i pułków od nich nazwanych są ważne dla historii Ukrainy, pozostały w pamięci narodu ukraińskiego jako symbole pewnej, chociaż częściowej niezależności terytorialnej Ukrainy, która była terenem przetargowym pomiędzy Rzeczpospolitą i coraz silniejszym Państwem Moskiewskim. Nazwy te przewijają się przez historię Ukrainy i Rzeczpospolitej, przez literaturę ukraińską i polską szczególnie tej romantycznej „szkoły ukraińskiej”, a część tych nazw spopularyzował największy Ukrainiec w literaturze rosyjskiej Mikołaj Gogol. I dlatego zatrzymałem się dłużej nad owymi nazwami pułków kozackich, które były jednocześnie jednostkami administracyjnymi po części niezawisłymi od władzy królewskiej czy carskiej.

Rozbiory Rzeczypospolitej dotyczyły również Ukrainy. Wszystkie ziemie współczesnej Ukrainy, oprócz Galicji Bukowiny i Zakarpacia, które znalazły się w granicach Monarchii Austro-Węgierskiej, zajęła carska Rosja. I tu w nowych podziałach administracyjnych powtarzają się stare nazwy, a niekiedy pojawiają się nowe.
Od roku 1708 na terenie Imperium Rosyjskiego wprowadzono podział państwa na gubernie. Już w tymże 1708 roku na ziemiach ukraińskich, które należały do Rosji, stworzono:

Gubernię Kijowską ze stolicą w Kijowie, Gubernię Azowską z siedzibą w m. Azow (obecnie miasto z 76 tys. mieszk. w obwodzie Rostowskim w Federacji Rosyjskiej, założone w starożytności, o nazwie pochodzenia tureckiego); obejmowała ta gubernia teren obecnego obwodu Łuhańskiego, Donieckiego, część Charkowskiego, jeśli idzie o terytorium współczesnej Ukrainy. W r. 1783 gubernia Azowska została zlikwidowana, kiedy stworzono Namiestnictwo Jekaterynosławskie (m. Jekaterynosław, ukr. Katerynosław powstało w r. 1786 na miejscu zrujnowanej polskiej twierdzy Kudak, nazwane na cześć Katarzyny II „sława Katarzyny”, w latach 1796–1801 zmieniono nazwę na Noworosyjsk, od r. 1801 znów wrócono nazwę – Jekaterynosław, a w r. 1926 zmieniono nazwę na Dniepropetrowsk na cześć działacza partyjno-radzieckiego G. I. Pietrowskieigo [1878–1958], obecnie jest stolicą obwodu Dniepropietrowskiego, ok. 1.100.000 mieszk.).

W roku 1797 władze carskie utworzyły Gubernię Wołyńską z siedzibą władz najpierw w Nowogrodzie Wołyńskim (obecnie 44-tysięczne miasto w obwodzie Żytomierskim, ukr. Nowohrad Wołynśkyj), a od r. 1804 w Żytomierzu (ukr. Żytomyr, znane miasto jeszcze z okresu świetności Rusi Kijowskiej, którego nazwa pochodzi od słowiańskiego imienia osobowego, obecnie siedziba obwodu Żytomierskiego, ok. 270 tys. mieszk.).
W tymże 1797 roku powstała na mocy ukazu carskiego Gubernia Podolska z siedzibą władz w Kamieńcu Podolskim (pierwsze wzmianki o tym mieście pochodzą z r. 1062, etymologia nazwy wyrazista: w osnowie nazwy kamień i sufiks -ec, obecnie miasto z 86 tys. mieszk. w obwodzie Chmielnickim, ukr. Kamjaneć-Podilśkyj).
O rok wcześniej, w roku 1796, utworzono Słobodzko-Ukraińską Gubernię z siedzibą w Charkowie, którą w r. 1835 przemianowano na Gubernię Charkowską;

Gubernię Małorosyjską z siedzibą władz gubernialnych w Czernihowie, którą w roku 1802 podzielono na: gubernie Połtawską i Czernihowską oraz Gubernię Noworosyjską z siedzibą w Jekaterynosławie, nazywanym wówczas Noworosyjskiem (obecnie: Dniepropetrowsk, zob. wyżej), która w r. 1802 została podzielona na 3 oddzielne gubernie:

Mikołajowską, zwaną od r. 1803 Chersońską z siedzibą władz w m. Chersonie (Cherson powstał w r. 1778 jako miasto i twierdza ze stocznią, celem umocnienia floty czarnomorskiej, nazwa upamiętnia antyczny Chersones Taurydzki, powstały na Krymie jeszcze w V w. przed nar. Chr., kolonię grecką, która była ważnym punktem handlowym i politycznym w okresie stosunków Rusi Kijowskiej z Bizancjum, w XVIII w. była moda na nawiązywanie do dawnej grecko-bizantyjskiej tradycji zwłaszcza na Rusi; obecnie Cherson jest siedzibą obwodu Chersońskiego, ok. 330 000 mieszk.);

Jekaterynosławską (Katerynosławską) a siedzibą w Jekaterynosławie (zob. wyżej) i Gubernię Taurydzką (ukr. Tawrijśka), której nazwa pochodzi od antycznej nazwy Krymu – Tauryda, Taurija, która się w tej formie upowszechniła po przyłączeniu Krymu do Imperium Rosyjskiego w r. 1783 (według badań historyków mieszkał tam w starożytności naród Taurowie). Gubernia ta obejmowała Krym oraz część Ukrainy nad Morzem Czarnym. Stolicą guberni został Symferopol – miasto powstałe już po przyłączeniu Krymu do Rosji w r. 1784 i dano mu nazwę grecką: gr. simferon „pożyteczny” i polis „miasto”, zgodnie z ówczesną modą na nazwy greckie. Obecnie Symferopol jest siedzibą władz Republiki Autonomicznej Krymu, należącej do Ukrainy, ok. 330 tys. mieszk.
Na Ukrainie więc pod władzą cara rosyjskiego do końca I wojny światowej było 9 guberni: Charkowska, Chersońska, Czernihowska, Katerynosławska, Kijowska, Podolska, Połtawska, Taurydzka i Wołyńska. Ziem etnicznie i językowo ukraińskich dotykały również gubernie Lubelska, Siedlecka, powstała tuż przed I wojną Gubernia Chełmska, Besarabska, Kurska i Woroneska.

Gubernie istniały na Ukrainie do lat dwudziestych XX w., kiedy to podział administracyjny poszedł w kierunku tworzenia obwodów (obłasti). Obecnie Ukraina dzieli się na 25 obwodów i dwa miasta wydzielone, ale o tym mówić będziemy w osobnym rozdziale.

W ostatniej ćwierci XVIII wieku władza carska ustanowiła na pewien czas tzw. namiestnictwa, na którego czele stał namiestnik, sprawujący władzę w imieniu lub w zastępstwie panującego cara. W latach 80. XVIII wieku na Ukrainie ustanowiono namiestnictwa: Charkowskie (1780), Czernihowskie (1781), Bracławskie (1793), Podolskie (1793) i Wołyńskie (1793), Katerynosławskie (1783), które zostały zlikwidowane ukazem carskim w r. 1796.
Na terenie zaboru austriackiego utworzone zostało przez władze Monarchii Austro-Węgierskiej Namiestnictwo Galicji w roku 1848. Istniało ono aż do końca pierwszej wojny światowej. Galicja dzieliła się później na Wschodnią (z dużą przewagą ludności ukraińskiej) i Zachodnia (o ludności polskiej). Warto tu przy okazji zastanowić się nad nazwą, która jest używana do dnia dzisiejszego – Galicja, a dotyczy ona ziem etnicznie polskich i ukraińskich pod tą właśnie nazwą Galicja. Odpowiednik ukraiński tej nazwy Hałyczyna pochodzi od nazwy miasta Halicza, stolicy Księstwa Halickiego.

Miejscowość Halicz wspomina się już pod rokiem 1144 w najstarszej Kronice Rusko-Ukraińskiej, w Latopisie Nestora czyli w Opowieści Lat Minionych, napisanej najprawdopodobniej w XII wieku. Halicz był centrum – stolicą Księstwa Halicko-Wołyńskiego w XIII i XIV wieku.

Ukraińska nazwa Hałyczyna, na której oparta jest późniejsza latynizowana forma Galicja, była skróconą formą dawnego połączenia wyrazowego Księstwo Halickie. Dotyczyła ta nazwa ziem obejmujących mniej więcej teren przedwojennych województw Lwowskiego, Tarnopolskiego i Stanisławowskiego, a obecny podział administracyjny na obwody (obłasti) jest prawie identyczny z tą różnicą, jaka zaistniała po ustaleniu granicy polsko-radzieckiej po drugiej wojnie światowej.

W języku ukraińskim jest wiele określeń na oznaczenie tego terenu i jego mieszkańców, w jakiejś mierze wyróżniających się od reszty mieszkańców dzisiejszej Ukrainy: Hałyczyna, Hałyćka Zemla, Hałyćke Kniaziwstwo, Hałyczanyn, Hałyczanka, Hałyczany. Nazy te mają długą, wielowiekową tradycję w języku ukraińskim.

Nazwa Galicja oczywiście ma tę samą etymologię, jest łacińskim odpowiednikiem ukr. Hałyczyna. Stała się ona potoczną nazwą ziem dawnej Rzeczypospolitej pod zaborem austriackim w latach 1772–1918. Poszerzyła się z nadanej tym ziemiom przez Austrię oficjalnej nazwy Królestwo Galicji i Lodomerii, mającej rzekome uzasadnienie prawa Habsburgów do księstwa halickiego i włodzimierskiego na tej zasadzie, że królowie węgierscy używali od XIII wieku tytułu „rex Galiciae et Lodome¬riae” (król Halicza i Włodzimierza). Dopiero po r. 1815 tereny na zachód od Sanu (z Krakowem) zaczęto umownie nazywać Galicją Zachodnią, a pozostałą część (ze Lwowem) z ogromną przewagą ludności ukraińskiej – Galicją Wschodnią. I tak zostało do dnia dzisiejszego – austriacki wymysł dobrze się przyjął w nazewnictwie regionalnym.

Należałoby jeszcze wspomnieć o zupełnie nowej nazwie i mocno tendencyjnej, którą już w XX wieku wymyślono na oznaczenie Galicji Wschodniej dla uzasadnienia polskiego tam panowania i „rdzenności” polskiej, a mianowicie Małopolska Wschodnia. Nazwa ta miała wyraźny podtekst polityczny, używana była przez czynniki oficjalne i prawicowe w okresie międzywojennym, a i do dziś dnia nazwę tę znajdziemy nie tylko w twórczości publicystycznej.

Oprócz wymienionych wyżej nazw części Ukrainy i oficjalnych nazw tworzonych przez różne władze, pojawiły się nazwy mniej oficjalne stworzone przez etnografów i dialektologów już w XIX wieku, kiedy rozwijały się badania etnograficzno-gwarowe pod dużym wpływem romantycznej idei szukania wśród ludu starożytności słowiańskich.
Ukraina w swych etnograficznych i językowych granicach dzieli się na szereg regionów, zwanych niekiedy „małymi ojczyznami”, które różnią się między sobą i odmiennościami gwarowymi, i obyczajami, ubiorem, a łączy ich mniejsza czy większa świadomość przynależności do narodu ukraińskiego w jego nowoczesnym pojęciu. Jeszcze w roku 1928 profesor Uniwersytetu Lwowskiego, etnograf Adam Fischer w swym zarysie etnograficznym „Ruskie (tzn. ukraińskie) grupy etniczne” w książce „Rusini”, wydanej we Lwowie w roku 1928 pisał: (Należy przy tym pamiętać, że w okresie międzywojennym w większości polskich publikacji przeważała nazwa Rusini zamiast Ukraińcy i ruski zamiast ukraiński.)

„Na ruskim obszarze językowym można wyodrębnić następujące grupy etniczne: 1. Rusini karpaccy, 2. Poleszucy, 3. Podlaszanie, 4. Rusini właściwi, 5. Ukraińcy.

Rusini karpaccy, podobnie jak wszystkie ludy zamieszkałe na obszarach górskich, dzielą się na liczne drobniejsze szczepy. Od rzeki Popradu do Czeremosza mamy siedziby następujących górali ruskich: Łemków, Bojków i Hucułów.

Łemkowie – jak pisze profesor Fischer – zajmują wierzchowiny prawie wszystkich dopływów Wisły i Wisłoki. Pod względem etnograficznym zupełnie są do nich zbliżeni Łemkowie czechosłowaccy. Na obszarze polskim zamieszkałym przez Łemków zaczynają się od gościńca prowadzącego do Dukli właściwie mieszkańcy innego typu, zwłaszcza w górach pod połoninami Beskidu. Kopernicki wyróżniał ich jako Połonińców (Jak wiemy, od 1947 roku, czyli od Akcji wysiedleńczej Ukraińców zwanej Akcją „Wisła” Łemkowie z terenu Rzeczypospolitej zamieszkują obecnie przede wszystkim teren Ziemi Lubuskiej lub Dolnego Śląska i tam głównie dzielą się na tych, którzy przyznają się do łączności z narodem ukraińskim, stanowią oni większość i są z reguły wiernymi obrządku grecko-katolickiego, i na tych, którzy uważają się za zupełnie osobny naród „karpackoruski” lub „łemkowski” i nie chcą się identyfikować z narodem ukraińskim. Tylko niewielka część Łemków mieszka na Łemkowszczyźnie, mamy więc w tej chwili właściwie Łemkowszczyznę bez Łemków. Dla językoznawców sprawa jest jasna, jest to region, a raczej był to region zamieszkały przez ludność grecko-katolicką [unicką] używającą na co dzień gwar ukraińskich grupy karpackiej najbliżej spokrewnionych z gwarami bojkowskimi i huculskimi oraz zakarpackimi, które razem należą do dialektu południowo-zachodnio-ukraińskiego).
I dalej profesor Adam Fischer pisał w roku 1928: „Przeprawiwszy się na prawy brzeg Sanu, wchodzimy na obszar Bojków, którzy nazwę tę uważają za obelżywą i sami zowią się Werchowyńciami. Bojki zamieszkują powiaty: kałuski, doliński, stryjski, skolski, turczański, drohobycki i samborski. Również i na tym obszarze wyróżnia się pewna część tzw. Tucholszczyzna, która obejmuje kilkanaście wsi w powiecie skolskim, lud tych okolic zowie się Tucholcami. Z terytorium bojkowskim łączy się oczywiście także przyległa część czechosłowackiej Rusi Podkarpackiej (Zakarpacie, Zakarpacka Ukraina, obecnie część niezależnego państwa ukraińskiego – M. Ł.) Na tym terenie ludność zamieszkała w górach zowie się Werchowińcami, a w okolicach nizinnych – Dolinianami, Doliszniakami, Równiakami lub Namulakami, ponieważ woda z gór nanosi na ich równinę wiele mułu. Ale między Dolinianami i Werchowińcami istnieje pas pośredni, którego mieszkańcy nazywają Werchowińcy Blachami lub Dyczkami. Blachami stąd, że palą z fajek do połowy obitych blachą a Dyczkami dlatego, że w czasie częstego u nich głodu żywią się jedynie dzikimi gruszkami – dyczkami.
Należy tu powiedzieć, że nazwy Łemków i Bojków były jeszcze w XIX wieku przezwiskami od typowych wyrażeń łem, co znaczy „tylko” i bojje, co znaczy ‘tak rzeczywiście’, jak się obecnie coraz częściej mówi dokładnie, co jest kalką ang. exactly.

Trzecią grupą regionalną karpackich Rusinów-Ukraińców stanowią Huculi, zamieszkujący według cytowanej pracy A. Fischera „w górnej części dorzecza Prutu i nad górskimi jego dopływami […] na zachodzie aż po rzekę Łomnicę (prawy dopływ Dniestru), w Czarnohorze we wschodniej części Gorganów”.
Huculi i Huculszczyzna była częstym obiektem badań również historyków i etnografów polskich od końca XVIII wieku, była też częstym tworzywem literackim piśmiennictwa nie tylko ukraińskiego ale też polskiego, o czym prof. Jan Choroszy napisał, nie tak dawno książkę pt. „Huculszczyzna w literaturze polskiej”. I ta pieśń masowa polska, którą wszyscy znają:

„Tam szum Prutu, Czeremoszu Hucułom przygrywa,
A wesoła kołomyjka do tańca porywa.
Dla Hucuła nie ma życia, jak na połoninie,
Gdy go losy w doły rzucą, wnet z tęsknoty ginie”.

Zgodnie z informacjami w najnowszych encyklopediach Huculszczyzna to „teren górskich rejonów obecnego obwodu Czerniowieckiego i Stanisławowskiego (Iwano-Frankowskiego) oraz Rachowskiego rejonu obwodu Zakarpackiego”. Jest wiele mniej lub bardziej fantastycznych etymologii tej nazwy, a najbardziej z nich prawdopodobna to ta, która ją wiąże z rumuńskim wyrazem hocul, co znaczy „wolny człowiek, zbójnik”. Ta nazwa ze zmianą nieakcentowanego o w u, charakterystyczną dla gwar południowozachodnio-ukraińskich poszerzyła się jako bardzo nośna od okresu romantyzmu po dzień dzisiejszy również w literaturze polskiej. Huculszczyznę wsławił swoimi utworami znany pisarz polski, obecnie przez polonistów odkrywany, Stanisław Vincenz.

Huculszczyzna również obecnie odradza się we wspomnieniach ludzi, którzy w okresie międzywojennym jeździli tam odpoczywać tak, jak się obecnie jeździ do Zakopanego i w Tatry, przez historyków literatury i etnografów jako o regionie ukraińskim najbardziej w Polsce spopularyzowanym.

Dwie inne nazwy ukraińskich, górali karpackich, jak już się mówiło pochodzą od pewnych charakterystycznych wyrazów w danym regionie używanych.

Bojkowie, skąd powstała nazwa regionu Bojkowszczyzna, regionu obejmującego rejony górskie obwodu Lwowskiego i Stanisławowskiego między rzeką Osławą już na terenie obecnej Rzeczypospolitej do rzeki Łomnicy na wschodzie, biorą swą nazwę najprawdopodobniej od charakterystycznego wyrażenia bojje, co znaczy „tak, rzeczywiście tak”. Pierwotnie było to przezwisko obraźliwe, z czasem etnografowie i dialektolodzy wprowadzili tę nazwę w obieg i nazwa ta zaczęła być używana nawet w stylu poważnym. Obecnie Bojkowie w pewnym stopniu nawet szczycą się tą nazwą. Od lat 30. naszego stulecia w Samborze wychodzić zaczęło czasopismo etnograficzno-kulturalne „Litopys Bojkiwszczyny”, które nadal wychodzi na emigracji, kiedy władza sowiecka na tym terenie zlikwidowała tę redakcję, a teraz po uzyskaniu przez Ukrainę niezawisłości państwowej i kulturalnej czasopismo to powoli przenosi się znów na teren Bojkowszczyzny do Sambora. Wielce interesującą monografią jest praca profesora Jarosława Rudnyckiego, wydana w Krakowie w roku 1939 pt. Nazwy geograficzne Bojkowszczyzny.

J. Rudnicki wypowiada się tam o nazwie Bojków:

„Mieszkańcy Bojkowszczyzny sami unikają tej nazwy i gdy ich zapytałem o Bojków, stale wskazywali na sąsiednie wsie. Można przejść całą Bojkowszczyznę wzdłuż i wszerz, stale Bojko mieszkać będzie »trochę dalej«, a nie w niej samej. Najprawdopodobniej uczucie wzgardy ze strony nizinnych środowisk kulturalnych z czasem przeniosło się na nazwy plemienia, skutkiem czego nabrała ona powoli charakter przezwiska”.
Obecnie Bojkowie na ogół tą nazwą się szczycą, bo nie ma już odczucia negatywnego.

Jak już się wcześniej powiedziało, Łemkowie stanowią jedną z grup ukraińskich górali karpackich, dla których w XIX wieku ukuto nazwę Łemkowie, Łemkowszczyzna. Nazwa ta zaczęła się używać dopiero od pierwszej połowy XIX wieku w literaturze naukowej, a jeszcze później mieszkańcy tego regionu tak sani zaczęli się określać. Ale przeciwko tej nazwie jaszcze w roku 1851 wystąpił znany poeta i folklorysta polski Wincenty Pol, który w swym szkicu Rzut oka na północne stoki Karpat pisał:

„O tym rodzie góralskim z niskiego Beskidu natrafiłem już na kilka uwag i jakoby etnograficznych poszukiwań, gdzie ich nazywano albo »sanockimi góralami« albo też »Lemkami« od przysłówka »lem«, który używają, a który odpowiada co do znaczenia przysłówkowi »tylko«. Zwyczajem tego rodzaju poszukiwań miano dorobić dla Lemków osobną historię. Wszakże niech mi się godzi zrobić tę uwagę, że właśnie wśród tych górali sanockich czyli jak ich chcą zwać Lemków, leżą ponad Osławą trzy wioski w niewielkiej odległości od siebie, gdzie w jednej mówią ludzie »Lem«, w drugiej zaś »Nom«, w trzeciej »Leż«, tym samym wypadałoby się tylko postarać o historię dla narodu »Nemków« i »Leżków«”.

Historię szerzenia się nazwy Łemkowie i Łemkowszczyzna w użyciu naukowym i codziennym przedstawił badacz Łemkowszczyzny etnograf profesor Roman Reinfuss w roku 1948 w sposób następujący:
„Z tej lokalnej nazwy obejmującej kilka łemkizujących wsi bojkowskich ukuli dawni autorowie prac poświęconych »góralom sanockim« termin mający zgodnie z definicją Torońskiego oznaczać Rusina mówiącego nieczysto po rusku, a ponieważ im dalej na zachód tym gwary ludności ruskiej coraz bardziej skażone są obcymi naleciałościami, więc i mianem Łemków zaczęto określać całą zachodnią postać ruskich górali po Poprad i Szczawnicę”.

Jak pisze dalej Roman Reinfuss, nazwa Łemko w pewnym okresie zaczęła nabierać znaczenia „polityczno-ideologicznego”. W świadomości zachodnioruskiego Rusnaka „kojarzy się często z pojęciem „Starorusina” lub „moskalofila”. Popularność tej nazwy datuje się od momentu, kiedy na tle zatargu politycznego między „Starorusinami” a „Ukraińcami” zaczął się krystalizować łemkowski separatyzm. Z tego powodu często są wypadki, że w obrębie tej samej wioski uświadomieni politycznie mieszkańcy uważają się jedni za Łemków, drudzy za Ukraińców, a nie uświadomieni politycznie (tych nawet wśród starych jest niewielu) wyjaśniają tylko, że dawniej nie było ani Łemków, ani Ukraińców, tylko wszyscy nazywali się jednakowo „Rusnakami”.

Spór o nazwę zamienił się w spór o przynależność narodowościową, trwa on do dnia dzisiejszego mimo to, że większość mówiących gwarami ukraińskimi typu łemkowskiego mieszka w wyniku ich wysiedlenia na Ziemie Zachodnie w roku 1947 (Akcja „Wisła”) głównie w województwie Dolnośląskim, Lubuskim, a tylko nieliczni zostali na miejscach dawnego osiedlenia na terenie dzisiejszego województwa Podkarpackiego i wschodniego skrawka Małopolskiego.

Spór ten jest jakby bezprzedmiotowy, bo wszyscy oni byli wysiedlani za ich przynależność do narodowości ukraińskiej. Łemkowie na południe od Karpat w granicach Słowacji Wschodniej pozostali na miejscach dawnego osiedlenia.

Nazw grup ludności ukraińskiej powstałych na bazie charakterystycznych cech językowych jest więcej, na przykład: Batiuki, Cotaki, Sotaki, Chmaki, Łyszaki, Sekały, Dekały, Hesztaki i in. bo mówią batko, co, se, chodyli-chmo, łysze, de, heszto. Wystarczy jedna cecha językowa, uznana przez sąsiadów za dziwną, bo inną, żeby powstało przezwisko grupy etniczno-językowej zwykle używane stereotypowo negatywnie.
Szereg nazw regionów ukraińskich opiera się na wyrazach pospolitych oznaczających naturalne ukształtowanie terenu. Do takich należy m.in. Polesie, Bukowina, Opole, Zaporoże, Pokucie, Podole, żeby wymienić tylko najbardziej znane i największe regiony dzisiejszej Ukrainy.

Polesie (brzmiące po ukraińsku Polissia) to północne obrzeże Ukrainy graniczące z Białorusią, a nawet przechodzące w teren Republiki Białoruś. Mieszkańców Polesia nazywają Poleszukami. W okresie międzywojennym nawet w statystykach urzędowych wyróżniano osobną narodowość Poleszucy, żeby umniejszyć ilość zamieszkujących drugą Rzeczpospolitą Ukraińców-Rusinów, tak jak się to obecnie czyni z Łemkami.

Nazwa Polesie ma niewątpliwie w swym składzie rdzeń wyrazowy las i przyimek po-. Warto tu zacytować fragment z opracowania Mały słownik. Pochodzenie i znaczenie nazw geograficznych, J. Staszewskiego z roku 1968:

„Polesie. Tak zwał się od wieków zwyczajowo szeroki pas kraju „pokryty lasami”; lud miejscowy przez Polesie rozumie tylko lasy niewysokopienne, co oczywiście jest jedynie miarodajne w rozumieniu tej nazwy. Czy nazwa plemienna Poleszucy stoi w związku z Polesiem, czy utworzyła ją Ruś podobnie jak nazwę Lachów od Lędo w znaczeniu „pole”, a zatem ci, co mieszkają po lędach, na polach, trudno rozstrzygnąć”.

Bukowina to obecnie dość określony region na terenie Ukrainy, a mianowicie teren obwodu Czerniowieckiego, a część tego regionu w okolicach Suczawy należy obecnie do Rumunii. Mieszkańcy tego regionu nazywani są Bukowińcami, ich gwary bukowińskimi. A nazwa jest stara, była odnotowana jeszcze w XIV wieku jako nazwa obszaru leśnego nad Seretem, a Kromer w roku 1555 pisał: „Las jest bukowy, przeciągiem dwóch mil rozwlekły, Bukowiną od drzewa bukowego rzeczony”.

Adam Fischer w swym zarysie etnograficznym o Rusinach-Ukraińcach pisał w roku 1928:
„W ogóle zaś mieszkańcy Pokucia nazywają się Pokucianami, a na Bukowinie mieszkają Bukowińcy”.
Wspomniana nazwa Pokucie znana jest od kilku wieków jako określenie terenu między rzekami Dniestr i Czeremosz i Karpatami, do składu tej nazwy wchodzi wyraz ukraiński kut, co znaczy ‘kąt’ to jakby kąt ówczesnej Galicji, z dzisiejszego punktu widzenia to wschodnia część obwodu Stanisławowskiego (Iwano-Frankowskiego), a teren ten dialektolodzy według używanej gwary mieszkańców nazywają terenem gwar pokuckich.
Prof. Fischer w swym szkicu w roku 1928 informował:

„Na północ od Rusinów karpackich mamy od Sanu i Bugu po Słucz i dział wodny między Bohem i Dniestrem obszar zamieszkały przez właściwych Rusinów. Na terenie tym występuje wiele mniejszych plemion. A więc na obszarze na północ od górali ruskich aż po Dniestr mieszkają Podgórzanie (Pidhirjany). Na nizinie Sanu w Przemyskiem i Jarosławskiem Dolinianie (Doły). Powiaty żółkiewski, rawski i jaworowski zajmują Batjuki, Powiat bobrecki, lwowski, rohatyński, przemyślański i sąsiednie części Podola zamieszkują Opolanie. Mieszkańcy Podola zowią się Podolanami, a ludność Wołynia – Wołyniakami”.

Wymienione wyżej w cytowanym fragmencie nazwy regionów często pochodzą od ukształtowania terenu:
Podgórze i Podgórzanie od zamieszkania terenu pod górami, czyli niedaleko gór. Inna nazwa Doły i Dolinianie ma w swym składzie wyraz dolina, a więc oznacza teren w dole w stosunku do gór Karpat na południu.
Do nazw regionów pochodzących od naturalnego ukształtowania terenu należy nazwa Opole, często spotykana na terenie Słowiańszczyzny. Opole to również „część Podola zachodniego między Dniestrem na południu, a Gołogórami na północy w dorzeczu rzek Złotej Lipy, Gniłej Lipy, Koropca i innych lewych dopływów środkowego Dniestru. Nazwa ta ma w swym składzie wyraz pole, mieszkańców tego terenu nazywają sąsiedzi Polanami, a miejscowe gwary ukraińskie są nazywane przez dialektologów opolskimi (ukr. opilśki) co jest jakby synonimem określenia tych gwar naddniestrzańskich.

Podole to region w dorzeczu Bohu i lewych dopływów Dniestru. Nazwa ta znana jest już od połowy XIV wieku. W połowie XV wieku powstało województwo Podolskie ze stolicą w Kamieńcu Podolskim. To bardzo dawna nazwa, oznacza tereny nizinne lub w ogóle coś w dole, niżej. Była ona bardzo popularna w okresie międzywojennym, kiedy to w Tarnopolu wychodził „Rocznik Podolski” i była popularna pieśń zaczynająca się słowami:

„Na Podolu biały kamień,
Podolanka siedzi na nim…”

Wyróżniane są w dialektologii ukraińskiej też gwary podolskie.

Do nazw regionalnych mających w swym składzie nazwy dotyczące naturalnego ukształtowania terenu należy również Zaporoże. Teren ten nie miał stałych określonych dokładnie granic, a mieścił się za porohami, to znaczy za „progami rzecznymi, załomami i grzędami skalnymi w obrębie szerokiego łożyska Dniepru, płynącego kilkoma szerokimi, lecz płytkimi korytami, na przemian łączącymi się i rozdzielający¬mi”. Nazwa Zaporoże rozpowszechniona była od XVI wieku, używana paralelnie a inną nazwą Niż, w związku z osiedlaniem się tam Kozaków zwanych Zaporoskimi lub Niżowymi, którzy odznaczali się wojowniczością, walczyli z Tatarami, Turkami, niekiedy wspólnie z wojskiem Rzeczypospolitej, ale też znane są w historii walki polsko-kozackie, o czym pisał m.in. Henryk Sienkiewicz.

Kozaków zlikwidowała w XVIII wieku okupacyjna władza rosyjsko-carska jako wspólnotę, która ze swoimi wolnościowymi tradycjami nie pasowała do rosyjskiego absolutyzmu.

Takiego typu nazwami regionów oraz ich mieszkańców były nazwy oparte na słowach doły, dolina (Dolinianie, Doliszniaki, Dolińce) równy teren (Równiaki), namuła (Namulaki(, górny (Górniaki), niż (nyz): Ponyzzia, polana (Polaniki), połonina (Połonińce), werchowyna, wierzchowina (Werchowyńci), bereh (brzeg) Pobereże i chyba jeszcze szereg innych, które w terenie funkcjonują na oznaczenie i terenu, czasem – regionu, i mieszkańców odpowiednio ukształtowanego terenu.

Bardzo często nazwy regionalne pochodzą od nazwy miasta, które jest siedzibą obwodu czy nawet rejonu (powiatu). Takie nazwy tworzone są od razu, jest to bardzo rozpowszechniony sposób określenia jakiegoś wycinka terenu. Od nazwy każdego prawie obwodu w języku ukraińskim można stworzyć skróconą jego nazwę przy pomocy sufiksu (przyrostka) -yna, który odpowiada polskiemu -izna lub -yzna, na przykład zamiast dwuczłonowej nazwy województwo tarnopolskie czy Ternopilśka obłast używa się skróconej nazwy ukraińskiej Termopilszczyna lub polskiej Tarnopolszczyzna, zamiast – Kyjiwśka obłast – Kyjiwszczyna (pol. Kijowszczyzna) i tak dalej. Taki typowo ukraiński sposób nazywania terenu przeniósł się i na teren Polski, mamy już Lubelszczyznę, Kielecczyznę, Chełmszczyznę, ale nie do każdego terenu taka forma pasuje, np. tylko: Poznańskie, Siedleckie, Krakowskie, chociaż na zachód położony teren województwa jest nazywany Opolszczyzną.

Regiony albo części kraju nazywane są dość często od nazw własnych rzek, gór czy nawet etnonimów. W nazwach regionów powszechnie używanych podstawą słowotwórczą są na terenie Ukrainy często nazwy rzek, w tym przede wszystkim większych rzek takich, jak Dniepr, Dniestr, Bug. One to wchodzą w skład nazw regionów, większych czy mniejszych, zwykle niezupełnie dokładnie określonych w terenie. Na przykład ukraińska nazwa Naddniprianszczyna, co można by po polsku określić jako Naddnieprze to nazwa umowna określająca Ukrainę Lewobrzeżną i Prawobrzeżną, czyli teren znajdujący się nad Dnieprem.

Ukraińska nazwa Naddnistrianszczyna, co odpowiada polskiemu określeniu Naddniestrze, to umowna nazwa ziem po obu stronach Dniestru, szczególnie jego górnego i środkowego biegu w Galicji Wschodniej. Również gwary używane przez mieszkańców tego terenu badacze gwar ukraińskich nazywają naddniestrzańskimi.
Ukraińska nazwa Nadbużanszczyna, co można określić po polsku jako Pobuże. to głównie teren średniego biegu Bugu. Używana jest ta nazwa w opisach kultury ludowej na terenie przylegającym do Bugu, termin mało precyzyjny, niezupełnie dokładnie określony. Trzy tomy zbiorku etnograficzno-historycznego, opublikowane na emigracji pt. „Nadbużanszczyna” dotyczą Podlasia, Chełmszczyzny aż do byłego powiatu Sokalskiego na południu.

Nadsiannia to w ukraińskiej tradycji nazwa terenu o zasięgu ukraińskich gwar ludowych nad rzeką Sanem. Gwary nadsańskie znajdują się częściowo na terenie zachodnich rejonów obwodu Lwowskiego, ale większość już na terenie Rzeczypospolitej nad Sanem.

Tego typu nazwy mogą się też tworzyć przy pomocy przedrostka pry-, odpowiadającego polskiemu przy- na przykład: Prydniestrowja „teren nad Dniestrem czyli dosłownie „przy Dniestrze”, Prydniprowja „teren średniego biegu Dniepru od XVI w.”

W tworzeniu tego typu nazw regionalnych może uczestniczyć też przedrostek po-, tak jak cytowane już Polesie, Podole (w podstawie tych nazw wyrazy pospolite las i dół), w określeniach o podstawach nazw rzecznych, a więc na przykład: Pobużża. od¬powiednik polskiego Pobuże, czy Podniprowja o tym samym znaczeniu, co Prydniprowja „teren nad rzeką Dnieprem”.

Również nazwa własna gór Karpat wchodzi w skład nazw regionalnych, jak w utrwalonych już nazwach Zakarpacie „ukraińskojęzyczny teren na południe od Karpat”, obecnie: Zakarpacki Obwód, Zakarpacka Ruś. Zakarpacka Ukraina. Używane są też nazwy: Przykarpacie, Podkarpacie i in.

Do nazw regionalnych pochodzących od etnonimów czyli nazw etnosów, plemion, narodowości należy przede wszystkim nazwa Podlasie (dawniej nazywane Podlaszem, łacińska jej wersja Podlachia, ukraińska forma Pidlaszszja). Najbardziej wiarygodna etymologia tej nazwy regionalnej to ta, że nazwa pochodzi od wyrażenia dawnego Pod Lachy co znaczy blisko Lachów czyli Polaków. Twierdzenie, że nazwa pochodzi od wyrażenia pod lasem nie da się wiarygodnie uzasadnić przy pomocy analizy językowej. Aleksander Brückner w swym Słowniku etymologicznym języka polskiego pod hasłem Lach podaje taką informację: „Lach, nazwa ruska ‘Polska’, Podlasze, dziś Podlasie ‘kraj przy Lachu’.

Struktura wewnętrznego podziału administracyjnego Ukrainy po uzyskaniu niepodległości pozostała bez zmian. Ukraina w swych obecnych granicach dzieli się na 25 obwodów i dwa miasta wydzielone: Kijów i Sewastopol, a obwód Krymski ma swoistą autonomię jako Republika Krym.

Każdy obwód (po ukraińsku: obłast) dzieli się na rejony, które w przybliżeniu mogą odpowiadać powiatom w Polsce, chociaż zwykle zasięgiem terytorialnym są nieco mniejsze od powiatów. Rejony zaś dzielą się na większe czy mniejsze, miejskie lub wiejskie Rady Deputowanych ludowych, które odpowiadają mniej więcej polskim gminom.

Na razie nic się nie zmieniło w takim podziale administracyjnym suwerennego państwa Ukrainy, ale niektórzy działacze polityczni, głównie ci z partii centroprawicowych postulują zmianę tego podziału idącą w kierunku powiększenia obwodów i prze¬kształcenia ich w regiony, które formą odpowiadałyby regionom Europy Zachodniej (np. niemieckie Landy). Coś podobnego dało się zauważyć również obecnie w Polsce po ostatnim podziale administracyjnym Kraju na większe województwa i powiaty.

Prawdopodobnie nie należy spodziewać się w tym przypadku jakichś zmian w podziale terytorialnym Ukrainy, dopóki w parlamencie ukraińskim nazywanym Werchowną Radą zasiada większość reprezentantów z dawnej nomenklatury komunistycznej, a poza tym jest to przedsięwzięcie kosztowne, a Ukraina boryka się z trudnościami ekonomicznymi.

Warto przy okazji zwrócić uwagę na jeszcze jeden typ nazw regionalnych Ukrainy, a mianowicie na takie nazwy, które zostały narzucane przez sąsiadów, nazwy o wyraźnym charakterze politycznym. Są to takie nazwy większych części współczesnej Ukrainy, które miały na celu podkreślenie przynależności pewnych części ziem etnicznie, głównie językowo ukraińskich do Rosji, Polski czy Słowacji. Do takich nielicznych nazw należą:
Noworosja to nazwa ukuta w XVIII wieku przez Rosjan na określenie „południowej nadczarnomorskiej stepowej Ukrainy”. Sprawa tej nazwy pojawiła się znów obecnie po uzyskaniu przez Ukrainę suwerenności państwowej według informacji z roku 1992 „wśród Rosjan tego terenu pojawia się nieśmiała na razie idea odrodzenia republiki Noworosji w składzie czterech południowych obwodów Ukrainy”.

Małopolska Wschodnia – nazwę taką zaczęto lansować w okresie międzywojennym na określenie tego terenu, który najbardziej neutralnie nazywamy Galicją Wschodnią, historycznie Rusią Czerwoną, a są to przedwojenne województwa Tarnopolskie, Stanisławowskie i Lwowskie. Nazwa ta wielce tendencyjna pojawia się od czasu do czasu również w publikacjach współczesnych.

Słowacja Wschodnia – tak nazywają Słowacy i Ukraińcy się do tego już przyzwyczaili część Podkarpackiej Rusi, zamieszkałej przez Rusinów-Ukraińców ongi wyznania i obrządku greckokatolickiego, która jest w granicach dzisiejszej Słowacji z ośrodkiem w Preszowie, najczęściej nazywany jest ten teren przez Ukraińców jako Preszowszczyzna (ukr. Prjasziwszczyna).