Jarosław Giemza
(fragment książki: O sztuce sakralnej przemyskiej eparchii. Słowem i obrazem, Łańcut 2006)
DZIAŁ SZTUKI CERKIEWNEJ MUZEUM – ZAMKU W ŁAŃCUCIE
I OCHRONA SAKRALNEGO DZIEDZICTWA KULTUROWEGO
NA PRZESTRZENI OSTATNIEGO PÓŁWIECZA.
Utworzenie zbioru sztuki cerkiewnej w Łańcucie, podobnie jak kolekcji muzealnych w Sanoku, Przemyślu czy Nowym Sączu podyktowane było koniecznością ochrony bezcennych dóbr kultury, zagrożonych wskutek wysiedleń ludności ukraińskiej z obszaru południowo-wschodniej Polski w 1945 i 1947 roku.
Skutkiem starań krakowskiego Konserwatora Zabytków Bogdana Tretera wiele spośród bezcennych dzieł sztuki sakralnej nie zostało wywiezionych przez deportowaną ludność poza granicę kraju. Niestety, w oczach komunistycznych władz ta część dziedzic¬twa kulturowego wielonarodowej Rzeczypospolitej nie zasługiwała na ochronę. Rozpoczął się kilkudziesięcioletni okres świadomego niszczenia zabytków sztuki religijnej. Wówczas całkowitej zagładzie uległo około 330 cerkwi (w tym 260 drew¬nianych) z 650 jakie istniały się w tej części historycznej eparchii przemyskiej, która po II wojnie znalazła się w granicach państwa polskiego. W odniesieniu do zabytków budownictwa cerkiewnego, najmniejsze straty zaistniały na obszarze obecnego Województwa Małopolskiego, gdzie Ordynariusz Rzymsko – Katolickiej Diecezji Tarnowskiej – Ks. Bp. Jan Stepa, wydał dekret o roztoczeniu opieki przez lokalne parafie rzymsko-katolickie nad opuszczonymi cerkwiami greckokatolickimi. Na pozostałym obszarze południowo-wschodniej Polski zniszczenia sięgnęły 50% stanu z 1945 roku. Z pewnością byłyby jeszcze dotkliwsze gdyby nie ofiarne przeciwdziałanie Służb Konserwatorskich w ówczesnych województwach: krakowskim i przede wszystkim rzeszowskim. Zwielokrotnieniu strat zapobiegła również prowadzona przez muzealników akcja zabezpieczania „niechcianych pamiątek historii”, głównie malarstwa, księgozbiorów i rzemiosła artystycznego. Mimo to bezpowrotnie utraciliśmy kilka tysięcy ikon i innych zabytków ruchomych.
W działania o charakterze ratunkowym wpisuje się powołanie do życia w 1960 roku Wojewódzkiej Składnicy Zabytków Ruchomych w Łańcucie (nazwa celowo nie precyzowała ich kategorii), przekształconej później w Dział Sztuki Cerkiewnej Muzeum Zamku w Łańcucie. Systematycznie zwożono do niej wyposażenia wielu pozbawionych opieki cerkwi. Początkowo w przygotowanych naprędce magazynach, później w specjalnie zaadaptowanym skrzydle budynku dawnych stajni cugowych znalazło pomieszczenie ponad 1000 ikon (XV – XX w.), rzemiosło artystyczne oraz liczący 300 woluminów zbiór starych druków cyrylickich, którego ozdobą jest pieczołowicie odnowiony Apostoł z lwowskiej drukarni Fedorowa z 1574 roku. Obecnie jest to największa kolekcja ukraińskiej sztuki sakralnej w Polsce. Zbiory otoczone są stałą konserwatorską opieką, wzbogacone poprzez zakupy muzealiów i udostępnione zwiedzającym. Część wyposażeń cerkiewnych powróciła po latach na swoje pierwotne miejsca i służy kultowi.
Łańcuckie Muzeum szeroko współpracuje z innymi placówkami muzealnymi i naukowymi w dziele ochrony i badań sakralnego dziedzictwa kulturowego. Prace konserwatorskie, analiza technologiczna i historyczna zabytków jest istotnym elementem międzynarodowego programu: „Polsko-ukraińskie studia na rzecz opracowania sakralnego dziedzictwa kulturowego”, zainicjowanego i koordynowanego przez Dział Sztuki Cerkiewnej Muzeum – Zamku w Łańcucie. Dofinansowanie prac badawczych przez Komisję Europejską (fundusz PHARE) umożliwiło rozszerzenie ich zakresu o wybrane zagadnienia dotyczące sztuki cerkiewnej na obszarze Słowacji, Węgier i krajów bałkańskich. Głównymi partnerami w realizacji projektu są: Narodowy Naukowo-Badawczy Ośrodek Konserwatorski Ukrainy we Lwowie, Instytut Chemii i Techniki Jądrowej w Warszawie, Muzeum Narodowe we Lwowie i Muzeum „Studion” OO. Studytów we Lwowie. W jego realizację zaangażowani są naukowcy z Polski, Słowacji, Węgier, Grecji i Kanady. Równolegle do działań mających na celu analizę historyczną i stylistyczną zjawiska, prowadzone są prace wykorzystujące nowoczesne metody badań fizycznych, chemicznych, biologicznych czy dendrochronologicznych, m.in. w celu dokonania precyzyjnej atrybucji, datowania i rozpoznania materialnej struktury malarstwa tablicowego i ściennego oraz opracowania nieinwazyjnych metod konserwacji zabytków. Uwagę skupiamy zarazem na problematyce kształtowania właściwych fizycznych warunków przechowywania i eksponowania dzieł sztuki. Wypracowane metody znajdują zastosowanie w praktyce muzealnej. Popularyzacji osiągnięć służą organizowane corocznie seminaria oraz działalność wydawnicza. W celu gromadzenia specjalistycznej dokumentacji i sprawnej wymiany informacji stworzono autorski program komputerowy „Kowczeg”. Wykorzystywany jest on m.in. ewidencjonowania własnych i obcych zasobów muzealnych oraz sztuki cerkiewnej w terenie.
Po pięćdziesięciu latach starań o ocalenie historycznej pamięci i materialnych śladów dorobku kulturowego minionych pokoleń okazało się, że wysiłek muzealników i konserwatorów miał głęboki sens. Dzisiaj na obszarze Małopolski środkowej i wschodniej, skazane niegdyś na zagładę zabytki sakralnego dziedzictwa Kościoła Wschodniego żyją na nowo. W wielu cerkwiach rozbrzmiewa liturgiczny śpiew, a modlitwy wiernych kierowane są ku wizerunkom świętych na wiekowych ikonach. Swobodnie prowadzą działalność duszpasterską duchowni greckokatoliccy i prawosławni.
Najnowsze komentarze