Autor: prof. dr hab. Michał Łesiów
Ukraińcy należą do tej części Słowian, którzy posługują się alfabetem zwanym cyrylicą lub grażdanką. Po przyjęciu chrześcijaństwa Słowianie się podzielili na dwie grupy, a mianowicie na tych, co przyjęli wiarę chrześcijańską z Rzy¬mu wraz z językiem liturgicznym łacińskim, a który to język stał u początków formy graficznej ich języków literackich (to są Polacy, Czesi, Słowacy, Słoweńcy, Chorwaci i Łużyczanie, jak również wymarła w XVIII wieku narodowość słowiańska Połabianie), tych Słowian w zakresie kultury słownej łączy m.in. alfabet łaciński, który rozpowszechnił się na całym Zachodzie Europy.
Druga część Słowian, znacznie liczniejsza ilościowo przyjęła wiarę chrześcijańską z Bizancjum w jej formie bizantyjsko-greckiej wraz z językiem liturgicznym cerkiewno-słowiańskim, który stał się łącznikiem kulturowym Słowian obrządku wschodniego, którzy są na ogół prawosławnymi, ale też i grekokatolikami. Mówimy tu o Ukraińcach, Rosjanach, Białorusinach, Serbach, Macedończykach i Bułgarach, którzy razem stanowią aż 3/4 wszystkich Słowian. Podstawą graficzną kultury słownej tej grupy Słowian stała się cyrylica, stworzona dla potrzeb kultu religijnego przez św. Apostołów Słowian Cyryla i Metodego.
Ukraińcy więc znaleźli się w kręgu bizantyjskiej kultury chrześcijańskiej i dlatego też przyjęli alfabet staro-cerkiewno-słowiański, który w XVIII wieku został nieco zmodyfikowany i dostosowywał się jednocześnie do systemu dźwię¬kowego (fonetycznego) konkretnego języka.
Współczesny alfabet ukraiński różni się jakościowo i ilościowo w kilku przypadkach np. od alfabetu rosyjskiego, który również oparty został na cyrylicy. A więc w języku ukraińskim są 4 litery takie, jakich nie zna współczesny alfabet rosyjski, są to litery na oznaczenie i, g oraz połączeń samogłosek z jotą, zaś kilka liter ukraińskich inaczej się czyta, niż w rosyjskim, a więc rosyjskie g, i, je (e po miękkiej) czyta się w ukraińskim, jak h, y, e (e po twardej spółgłosce). Nie ma też w języku ukraińskim tzw. znaku rozdzielającego (ros. razdielitielnyj znak) w postaci jeru twardego lub miękkiego, zastępuje go bowiem w alfabecie ukraińskim znak diakrytyczny zwany apostrofem. Podobne stosunkowo nieduże różnice w strukturach alfabetów słowiańskich można wykazać porównując alfabet ukraiński z białoruskim, serbskim, macedońskim czy bułgarskim, które różnią się między sobą nielicznymi modyfikacjami w wymowie niekiedy tych samych liter, w zasadzie jednak są to alfabety o tym samym pochodzeniu, tylko odpowiednio dostosowane do wymowy poszczególnych słowiańskich systemów językowych.
Przed przyjściem chrześcijaństwa w roku 988 na Ukrainie według wszelkiego prawdopodobieństwa nie było jeszcze formy pisanej języka miejscowego, który obsługiwałby potrzeby kulturalne ówczesnych Ukraińców.
Byli niewątpliwie jeszcze przed chrztem Rusi-Ukrainy w Księstwie Kijowskim chrześcijanie, którzy umieli czytać teksty greckie czy cerkiewnosłowiańskie, a może nawet łacińskie. Za przykład takiej chrześcijanki może posłużyć kniahini Olga, babka wielkiego księcia kijowskiego Włodzimierza, Chrzciciela Rusi-Ukrainy. Ale w odniesieniu do tego, czy był w Kijowie jakiś język pisany przed przyjęciem chrześcijaństwa, dyskusja trwa.
Pierwszym bezsprzecznie realnym językiem literackim na użytek kultury starokijowskiej protoukraińskiej był niewątpliwie język staro-cerkiewno-słowiański, który był z pochodzenia południowosłowiański i pełnił rolę języka liturgicznego u Słowian, którzy przyjęli wiarę chrześcijańską w obrządku bizantyjsko-słowiańskim. Język ten wraz z pismem zwanym cyrylicą (od św. Cyryla, jednego z dwóch braci sołuńskich, apostołów słowiańskich) przyszedł na Ruś Kijowską wraz z księgami liturgicznymi i zaczął pełnić rolę języka literackiego na Ukrainie, dostosowując się coraz więcej do wymowy miejscowej i przybierając szereg cech systemu ówczesnego języka mówionego na Rusi-Ukrainie. Jednocześnie stawał się on specyficzną odmianą języka staro-cerkiewno-słowiańskiego na Rusi.
Poszczególne litery, których w alfabecie ukraińskim jest 32, reprezentują na piśmie pojedyncze dźwięki i niekiedy połączenia dźwięków. Dźwięki występujące w ukraińskim języku literackim układają się w pewien system zwany fonetycznym. Każdy język ma w sobie odpowiednie składniki tego systemu.
Dla wyodrębnienia i charakterystyki systemu językowego najbardziej wyraziste są cechy fonetyczne (dźwiękowe), one to przede wszystkim nadają językowi wrażenie odrębności wśród języków spokrewnionych, jakimi są języki słowiańskie. Można wymienić kilkanaście cech fonetycznych, które wyodrębniają język ukraiński od języka polskiego w wymowie wyrazów wspólnych, odziedziczonych jeszcze z epoki prasłowiańskiej.
Oto one:
1. Język ukraiński w pozycji przed dawnymi e oraz i ma spółgłoski twarde, wiąże się to z przejściem dawnego i w y w języku ukraińskim, np. polskim wyrazom wieść, nieść, ziemia, miły, siła, wino, piwo odpowiadają ukraińskie: westy, nesty, zemła, myłyj, syła, wyno, pywo.
2. Prasłowiańska samogłoska jat’ przeszła w języku ukraińskim prawie zawsze w i; takie więc i odpowiada zwykle polskiemu a lub e, np. w wyrazom bieda, chleb, pieśń, jeść, wiatr, las, piasek, siarka odpowiadają ukraińskie odpowiednie formy: bida, chlib, pisnia, jisty, witer, lis, pisok, sirka.
3. W języku polskim dawne e przed spółgłoskami przedniojęzykowymi twardymi zmieniło się w o po miękkiej, w ukraińskim zaś zachowało się to e po spółgłoskach twardych, stąd polskim wyrazom wiosna, wiodę, biorę , siostra odpowiadają ukraińskie wesna, wedu, bem, sestra.
4. W języku polskim dawne wydłużone o w sylabie zamkniętej, ale tylko przed spółgłoskami dźwięcznymi, zmieniło się w u (pisane na ogół przez ó), w ukraińskim zaś dawne o w sylabie zamkniętej przeszło w rezultacie długiego rozwoju poprzez dyftongi w i, stąd polskim formom wyrazowym wóz, kół, grób, koń, kot, snop odpowiadają ukraińskie: wiz, kił, hrib , kiń, kit, snip. W sylabie otwartej znów pojawia się o: np. formy tych rzeczowników w liczbie mnogiej brzmią po ukraińsku: wozy, koły, hroby, koni, koty, snopy itp. Wymiana więc (alternacja) i z o jest tu wyjątkowa i niepowtarzalna, wielce charakterystyczna dla języka ukraińskiego.
5. Dawna samogłoska zwana jerem twardym zastąpiona została w języku polskim przez e, w ukraińskim zaś przez o, które to samogłoski zwykle wymieniają się na zera dźwiękowe, np. polskim wyrazom sen, deska, beczka, bednarz, łeb, odpowiadają ukr. son, doszka, boczka, bodnar/bondar, łob.
6. W języku polskim zachowały się samogłoski nosowe, którym odpowiadają w języku ukraińskim samogłoski ustne: a lub u, np. wyrazy polskie wiązać, ciężki, pięć, piąty, dziesiąty, zięć, dąb, ząb, tędy, mędrzec, sąsiad, ręka mają swe odpowiedniki w języku ukraińskim: wiazaty, tiażkyj, pjat, pjatyj, desiatyj, ziat, dub, zub, tudy, mudreć, susid, ruka.
7. W niektórych wyrazach polskiemu nagłosowemu je- odpowiada ukraińskie początkowe o-, np. polskie jeden, jesień, jezioro, jeleń i ich ukraińskie odpowiedniki: odyn, osiń, ozero, ołeń.
8. Dla języka ukraińskiego, jak również dla całej grupy języków wschodniosłowiańskich, charakterystyczny jest tzw. pełnogłos, a więc grupy -oro-, -oło-, -ere- na miejscu krótszych o jedną sylabę polskich połączeń głoskowych -ro-, -ło-, -le-, -rze-, -rzo-. Polskim więc wyrazom broda, krowa, młody, słodki, mleko, plenić, brzeg, przedni, brzoza, wrzos odpowiadają ukraińskie: boroda, korowa, sołodkyj, mołodyj, mołoko, połonyty, bereh, perednij, bereza, weres.
9. Zamykająca sylabę spółgłoska w wymawiana jest w języku polskim jako w przed spółgłoskami dźwięcznymi lub jako f przed spółgłoskami bezdźwięcznymi w wygłosie absolutnym, w ukraińskim zaś takie w wymawiane jest jako u niezgłoskotwórcze, np. polskie staw (wym. staf), ławka (wym.: łafka), wnieść odpowiadają ukraińskim wyrazom wymawianym, jak stau, łauka, unesty. Spółgłoska w w języku ukraińskim ma w związku z tym tendencję do wymiany z u w zależności od pozycji bez zmiany znaczenia, np. nawczyty, za wczytełem, ale: z uczytełem, uczytel itp. Takiej tendencji nie przejawia system fonetyczny języka polskiego.
10. Polskim ć, dź odpowiadają w wyrazach pokrewnych ukraińskich t’, d’ lub t, d, np. polskim wyrazom ciało, ciężki, cicho, cisnąć, dzieło, dziad, dziecię, dziki odpowiadają ukraińskie wyrazy pokrewne: tiło, tiażkyj, tycho, tysnuty, diło, did, dytia, dykyj.
11. Polskiej spółgłosce g w wyrazach rodzimych odpowiada ukraińskie h gardłowe dźwięczne, porównaj np. pol. gaj, noga, bagno, głowa, gołąb i ukraińskie odpowiedniki: haj, noha, bahno, hołowa, hołub.
12. Polskiemu rz (wym. ż) odpowiada ukraińskie r miękkie lub twarde, stąd polskim wyrazom rzeka, rzadki, porządny, pierze, morze odpowiadają ukraińskie: rika, ridkyj, poriadnyj, pirja, more.
13. Wymowa spółgłosek średniojęzykowych ś, ź, ć, dź w języku polskim znacznie różni się od odpowiednich ukraińskich spółgłosek, które mają charakter przedniojęzykowych zmiękczonych tylko. A więc te spółgłoski znacznie różnią się w wymowie takich polsko-ukraińskich paraleli, jak polskie siano, ciekawy, ziele, dziób i ukraińskie sino, cikawyj, zilla, dziob. Zdarza się na pograniczach językowych, że polski sposób wymawiania tych spółgłosek przenoszony jest do wymowy ukraińskiej lub ukraiński sposób wymowy do języka polskiego, są tu więc możliwe interferencje fonetyczne.
14. W języku ukraińskim samogłoski nagłosowe mają najczęściej jakąś spółgłoskę protetyczną, czego nie spotyka się na ogół w polskim języku ogólnym, literackim, np. polskiemu ona, okno, ostry, orzech, ucho, ulica, Europa, ewangelia, odpowiadają ukraińskie formy wyrazów wona, wikno, hostryj, horich, wucho, wułycia, Jewropa, jewanhelije.
15. W języku ukraińskim, podobnie jak w innych językach wschodnio-słowiańskich, występuje często po spółgłoskach wargowych tzw. l epentetyczne (powstałe z dawnego prasłowiańskiego j po wargowych), w języku polskim zaś nie ma tego l (poza nielicznymi wyjątkami), np. polskim formom wyrazowym lubię, sypię, zarabiać, łamię, potrafić odpowiadają ukraińskie formy lublu, syplu, zaroblaty, łomlu, potraplaty.
16. Polskim spółgłoskom c, dz odpowiadają w niektórych przypadkach ukraińskie cz, ż, np. polskie piec, pracujący, świeca, miedza, przędza, kądziel mają swe ukraińskie odpowiedniki picz, praciujuczyj, swicza, meża, priaża, kużil.
17. Bardzo często wyrazy podobne prasłowiańskiego lub innego pochodzenia różnią się w obu językach spokrewnionych miejscem akcentu wyrazowego, ponieważ język ukraiński ma akcent bardziej dynamiczny i ruchomy, polski zaś akcent wyrazowy jest stały w absolutnej większości przypadków na przedostatniej sylabie.
Język ukraiński, i ten mówiony potoczno-gwarowy, i ten ogólny literacki, ma też swoje charakterystyczne i odmienne od innych spokrewnionych języków słowiańskich cechy gramatyczne, które dotyczą morfologicznych postaci poszczególnych wyrazów odmiennych. Dla przykładu wymienimy te cechy gramatyczne, które najbardziej się wyróżniają i są najbardziej charakterystyczne dla języka ukraińskiego:
1. Rzeczowniki męskie w językach słowiańskich kończą się zwykle na spółgłoskę, ale w języku ukraińskim mają one niekiedy, a szczególnie wtedy, gdy nazywają osoby, końcówkę -o, na przykład bat’ko „ojciec”, wujko „wujek”, diad’ko „wujek”, zabud’ko „zapominalski”, chwalko „chwalipięta” i cały szereg osobowych imion własnych: Pawło, Petro, Mychajło, Franko, Iwaszko, Szewczenko, Juszczenko, Iwanenko, Tymoszenko. Spotykane niekiedy nazwiska Polaków zakończone na -o są zazwyczaj pochodzenia ukraińskiego, nawet odmieniają się w języku polskim trochę jakoś dziwnie, inaczej: Kościuszko, Kościuszki, Kościuszce, Kościuszką itp. według odmiany żeńskiej, co świadczy o ich nietypowości dla systemu gramatycznego języka polskiego.
2. Rzeczowniki nijakie kończące się na -a często z poprzednią spółgłoską podwojoną, np. żyttia odpowiadające polskiemu życie, nasinnia odpowiadające polskiemu nasienie, zilla – pol. ziele, wesilla – pol. wesele, porozuminnia – pol. porozumienie itp.
3. Miejscownik liczby pojedynczej rzeczowników męskich równy bywa w swej formie celownikowi na -owi, -ewi, na przykład pry bat’kowi, co znaczy „przy ojcu”, u słownykowi, co znaczy „w słowniku”, pry konewi, co znaczy „przy koniu”. Owe formy szerzą się coraz bardziej i tylko w języku ukraińskim. Tę tendencję zastąpienia formy miejscownika formą celownika widzimy może jeszcze bardziej wyraziście w formach przymiotnikowych typu: na Czornomu Mori zamiast na Czornim Mori, na wełykomu koni zamiast: na wełykim koni, u temnomu lisi zamiast u temnim lisi.
4. Przymiotniki w formie rodzaju męskiego mają końcówkę niezmiennie -yj lub -ij: wełykyj lis, małyj chłopeć, słabyj czołowik, pryjemnyj weczir, tretij rik, nowitnij metod itp.
5. Formy czasu przyszłego czasowników niedokonanych z końcowym elementem -mu, -mesz, -me, -memo, -mete, -mut’, na przykład: chodytymu w znaczeniu „będę chodził”, nosytymesz w znaczeniu „będziesz nosił”, znatyme „będzie wiedział”, spiwatymete, spiwatymemo, spiwatymut’. Charakterystyczną cechą odmiany czasowników języka ukraińskiego jest również to, że są wyżej wymienione formy równoprawne pod względem normatywności z formami złożonymi typu budu chodyty, budesz nosyty, bude znaty, budete spiwaty, budemo spiwaty, budut’ spiwaty.
6. Bardzo wyraziście ukraińską jest końcówka -mo w formach pierwszej osoby liczby mnogiej: chodymo, co znaczy „chodzimy”, nosymo co znaczy „nosimy”, spiwajemo, co znaczy „śpiewamy” jak również w formach trybu rozkazującego w tejże formie pierwszej osoby liczby mnogiej: chodimo, co znaczy „chodźmy”, spiwajmo, co znaczy „śpiewajmy” i tak dalej.
Cech charakterystycznych dla języka ukraińskiego w zakresie form gramatycznych, czy słowotwórczych można znaleźć więcej. Jeśli zaś idzie o słownictwo, to najlepszym źródłem poznania tego słownictwa i jego specyfiki oraz różnic między ukraińskim i polskim są słowniki dwujęzyczne: polsko-ukraiński czy ukraińsko-polski. Takie słowniki są w chwili obecnej mało dostępne, bo pojawiły się na rynku księgarskim dawno temu, jeszcze w latach pięćdziesiątych czyli około 40 lat temu, a poza tym są one stosunkowo nieduże. I obecnie pilnym zadaniem filologów jest przygotowanie większych słowników dwujęzycznych polsko-ukraińskich i ukraińsko-polskich, co jest wielką potrzebą chwili, bo stosunki między Polską i Ukrainą we wszelkich dziedzinach życia rozwijają się coraz intensywniej, a to wymaga również coraz lepszych tłumaczy, którzy mieliby coraz lepsze zaplecze pomocnicze w postaci chociażby słowników dwujęzycznych ogólnych i wszelkiego rodzaju słowników terminologicznych. Słowniki pisać i tworzyć nie jest rzeczą łatwą i nie szybko one powstają. Liczymy na młode pokolenie filologów, którzy coraz częściej kształcą się na coraz więcej pojawiających się studiach ukrainistycznych na uniwersytetach polskich i coraz intensywniej rozwijających się studiach polonistycznych na uniwersytetach ukraińskich.
Nowożytny ukraiński język literacki w warunkach niewoli narodowej miał pewne trudności w normalnym rozwoju. Zaborcy, a szczególnie carska Rosja widzieli w rozwoju tego języka jakieś niebezpieczeństwo, toteż nawet mógł się w ówczesnej oświeconej Europie pojawić ukaz carski zakazujący jego używania w druku. Ale ten język rozwijał się mimo wszystko i w chwili obecnej jest językiem najważniejszym w niezależnym już państwie ukraińskim i jako państwowy uzyskał taki status w zapisie w uchwalonej niedawno Konstytucji Ukrainy.
Historia języka literackiego używanego na Ukrainie jest długa, trwa ponad tysiąc lat, a początek pisanej historii Ukrainy liczy się od chwili przyjęcia chrześcijaństwa, które przyszło na Ruś Kijowską razem z pismem i wykształconym już językiem, który obsługiwał nabożeństwa odprawiane w cerkwiach, a który my nazywamy językiem staro-cerkiewno-słowiańskim. Sytuacja na Rusi była podobna, jak i w Polsce średniowiecznej, kiedy to chrześcijaństwo do Polski przyszło z Zachodu w jego językowej formie łacińskiej i nabożeństwa po łacinie odprawiane były w Polsce aż do II Soboru Watykańskiego, czyli do niedawna.
I tak jak dawniej, a szczególnie w średniowieczu łacina łączyła narody, które przyjęły kulturę rzymsko-łacińską, a do grupy tej należeli Polacy, tak też język cerkiewnosłowiański łączył narody głównie słowiańskie, które przyjęły wiarę chrześcijańską z Bizancjum wraz z tym językiem stworzonym przez świętych Apostołów Słowian Cyryla i Metodego w IX wieku, a do tej grupy Słowian należeli potomkowie dzisiejszych Ukraińców.
Ponad tysiąc już lat ukraińska kultura i jej formalna słowna forma, język potoczny ogólnoukraiński, który nazywany jest też dla czasów dawniejszych ogólnoruskim, współistnieje i rozwijał się w bezpośrednim kontakcie z kulturą chrześcijańską oraz językiem liturgicznym cerkiewno-słowiańskim, który pojawił się na Rusi Kijowskiej, jak powiedzieliśmy, wraz z przyjęciem przez Słowian Wschodnich wiary chrześcijańskiej w obrządku bizantyjskim. Tym językiem w liturgii posługiwali się przez ponad tysiąc lat potomkowie nie tylko Ukraińców, ale i Rosjan, Białorusinów, Bułgarów, Serbów, Macedończyków, a nawet Rumunów, którzy dopiero w XVIII wieku zmienili język liturgiczny na rodzimy rumuński.
Język starocerkiewno-słowiański stworzony był w IX w. przez Cyryla i Metodego, Apostołów Słowian zaliczonych w poczet świętych oraz ich uczniów dla potrzeb skuteczniejszej chrystianizacji Słowian na osnowie dialektu staromacedońskiego, zwanego również starobułgarskim, jeśli idzie o strukturę fonetyczno-gramatyczną oraz po części na osnowie słownictwa greckiego, często kalkowanego przez rdzenie słowiańskie. Ten język stał się szybko „oderwanym od konkretnej gwary ponadnarodowym kościelnym i literackim językiem wymienionych wyżej społeczeństw słowiańskich”. Jednocześnie ten język łatwo mógł przyjąć na siebie funkcję języka literackiego Rusi Kijowskiej. Język cerkiewno-słowiański zadomowiwszy się na Rusi-Ukrainie wchłaniał w siebie coraz więcej elementów miejscowych i towarzyszył rozwojowi kultury ukraińskiej, jak również rosyjskiej czy białoruskiej, przez dziesięć wieków w różnym natężeniu, ale ciągle i skutecznie.
Tak ważna instytucja kulturalna, jaką była i jest nadal Cerkiew wraz z jej językiem liturgicznym, językiem kultu religijnego, musiała wywrzeć wpływ również na język mówiony i pisany nawet w użyciu świeckim. I ślady tego wpływu odnajdujemy w zabytkach pisanych na Ukrainie kolejnych stuleci aż do dnia dzisiejszego w słownictwie czy składni języka ukraińskiego w jego formie pisanej, a nawet mówionej czy gwarowej, bo przez tyle lat ludzie słuchali liturgii i urywków Pisma Świętego w tym języku liturgicznym, który był po części zrozumiały, bo był to język słowiański, chociaż przybył z południowej Słowiańszczyzny. Trudno byłoby przecenić znaczenie tego języka kultu religijnego dla rozwoju ukraińskiego języka ogólnonarodowego nawet w jego wersji współczesnej.
Mówiąc o początkach chrześcijaństwa na Ukrainie, należy stwierdzić, że młody kościół na Rusi Kijowskiej w pierwszych wiekach i kiełkująca tam kultura chrześcijańska zyskały w przybyszach z Półwyspu Bałkańskiego gorliwych misjonarzy i propagatorów piśmiennictwa słowiańskiego. „Słowiańszczyzna wschodnia miała możność – jak pisze Jan Leśny – bezpośredniego zetknięcia się już na początku swej drogi ku chrystyianizacji z najwybitniejszymi wytworami kultury słowiańskiej, a poprzez staro-słowiańskie przekłady – z literaturą bizantyjską”. Napływ duchownych z południa umożliwił przygotowanie na Rusi rodzimych kadr misyjnych oraz bardzo szybkie wykształcenie się ośrodków piśmienniczych kopiujących na wielką skalę istniejące teksty.
Wraz z przybyszami dostały się również na Ruś teksty liturgiczne w języku staro-cerkiewno-słowiańskim, dzięki czemu możliwe było szybkie wprowadzenie tego języka do liturgii, a język ten był w dużej części zrozumiały dla ogółu ówczesnych Rusinów, poprzedników dzisiejszych Ukraińców, a więc mógł być ten język przyjęty jako swój w postaci uroczystej dostosowanej do eleganckiego zwracania się do Boga.
Ten język Cerkwi stał się formą życia duchowego i kulturalnego na Rusi i w pierwszym rzędzie na Ukrainie Naddnieprzańskiej. Utrwalanie tych nowych zdobyczy kultury, przyjętych wraz z chrześcijaństwem, spotykało się ze zrozumieniem i poparciem panujących książąt na Rusi Kijowskiej. Przodował w tym, jak stwierdzają Kroniki średniowieczne, syn św. Włodzimierza Wielkiego – Chrzciciela Rusi – Jarosław, któremu później dodano przydomek Mądry. Oto jak pisze o tym w Latopisie z XII wieku zwanym Powieścią minionych lat kronikarz kijowski Nestor:
„Za niego poczęła się wiara chrześcijańska krzewić i rozszerzać, i mnisi poczęli się mnożyć, i monastery pojawiać. I lubił Jarosław ustawy, i czytywał je często w nocy i we dnie. I zebrał pisarzów mnogich i przekładali od Greków na pismo słowiańskie. I spisali pisma mnogie”.
Historycy ukraińskiego języka literackiego stwierdzają, że „staro-ruski język literacki wykorzystywał elementy cerkiewnosłowiańskie w celach stylistycznych w takich gatunkach piśmiennictwa, jak latopisy czyli kroniki, słowa pochwalne, utwory literatury pięknej, kiedy autor pragnął nadać swej wypowiedzi uroczystej czy religijnej podniosłości”.
Język cerkiewnosłowiański cieszył się ogromnym szacunkiem na Ukrainie, nikt nie odważyłby się naruszać norm języka cerkiewnosłowiańskiego jako języka religijnego, piśmiennictwa i kultu. Autorzy i przepisywacze przekraczali jednak mimo woli normy językowe, często nieświadomie i bezwiednie, i wprowadzali do tego języka elementy staroukraińskie. W ten sposób język cerkiewnosłowiański tracił na Rusi Kijowski swoją „czystość” i zaczął się w pewnym momencie rozwijać już jako tzw. „słowenoruski”. Pojawiła się w życiu kulturalnym Ukrainy dawnej sytuacja językowa zwana dwuglosją, specyficzna sytuacja dwujęzyczności literackiej, kiedy w zależności od potrzeb używany był jeden z systemów języka literackiego – cerkiewnosłowiański lub staroukraiński. Każdy z owych form językowych funkcjonujących na Rusi Kijowskiej miał od początku zakreślone zasięgi użycia, a języki te wzajemnie się przenikały i w pewnym sensie wzbogacały. Toteż elementy cerkiewnosłowiańskie wchodziły do ukraińskiego języka literackiego przez wieki i funkcjonują w nim w pewnej mierze do dnia dzisiejszego. Wspomniał o tym w roku 1988 Papież Jan Paweł II w posłaniu do katolickiej wspólnoty ukraińskiej z okazji Tysiąclecia Chrztu Rusi Kijowskiej, m.in. stwierdzając, że „język cerkiewnosłowiański, do dzisiaj używany w liturgii różnych narodów, wywarł również zasadniczy wpływ na język literacki Waszego Narodu ukraińskiego, na rozwój jego bogatej kultury i na kształtowanie się jego tożsamości”, co zacytowałem ze specjalnego posłania Ojca Świętego na okoliczność Milenium Chrześcijaństwa na Rusi Magnum Baptismi Donum.
Współczesny ukraiński język literacki zaczął się kształtować od przełomu XVIII i XX w. już w epoce romantyzmu na Ukrainie Naddnieprzańskiej i w innych regionach rozległego terytorium zamieszkałego przez ludność ukraińskojęzyczną.
Najnowsze komentarze