Dwadzieścia pięć obwodów współczesnej Ukrainy

Autor: prof. dr hab. Michał Łesiów

Ukraina w swych obecnych granicach jest podzielona na 25 obwodów (ukr. obłast’) i dwa miasta wydzielone: Kijów i Sewastopol. Obłasť jako największa jednostka administracyjno-terytorialna jest nazwą wprowadzoną w byłym Związku Radzieckim na miejsce dawnych guberni, w tym również w Republice Ukraińskiej od początku lat 30. XX w. Sama nazwa obłast jest pochodzenia cerkiewnosłowiańskiego, jak na to wskazuje skład fonetyczny, i odpowiada dawnemu staroruskiemu (staroukraińskiemu) obołost’.

Każda obłast (obwód) dzieli się na rejony (ukr. rajon), które w przybliżeniu mogą odpowiadać powiatom w Polsce, chociaż zwykle zasięgiem terytorialnym są od nich nieco mniejsze. Rejony zaś dzielą się na mniejsze czy większe, miejskie czy wiejskie Rady Deputowanych Ludowych, obejmujące jedną lub więcej miejscowości, są to odpowiedniki gmin we współczesnej Polsce.

Najdłuższą granicę lądową ma współczesna Ukraina z Rosyjską Federacją (ponad 1200 km). Z Rosją jako niezależnym państwem graniczą obecnie obwody Doniecki, Łuhański, Charkowski, Sumski i Czernihowski (w swej części wschodniej). Oto kilka informacji o każdym z tych obwodów:

Obwód Łuhański (w encyklopediach polskich z rosyjska: Ługański), nazywany też przez pewien czas Woroszyłowhradzkim, jest obwodem Ukrainy najbardziej wysuniętym na wschód, otoczony ze wschodu, południa i północy obwodami rosyjskimi (Rostowskim, Woroneskim i Biełgorodzkim). Utworzony został w roku 1938 w dorzeczu średniego biegu rzeki Doniec (ukr. Siwerśkyj Doneć), dopływu Donu. Zajmuje obszar 26 700 km2, mieszka tu 2 820 000 mieszkańców, z czego Ukraińcy stanowią ok. 58%, a Rosjanie – prawie 39%.
Główne miasto Łuhańsk powstało pod koniec XVIII w., nazwa pochodzi od rzeki Łuhań, dopływu Dońca. W r. 1935 nazwę zmieniono na Woroszyłowhrad (na cześć K. Woroszyłowa, który na tym terenie się urodził i działał), obecnie wrócono do starszej nazwy Łuhańsk. Miasto ma ok. 500 tys. mieszkańców.

Inne większe miasta w obwodzie Łuhańskim to:

Kadijewka (ukr. Kadijiwka) powstała w poł. XIX w., w roku 1978 przemianowana na Stachanow dla uczczenia górnika z Donbasu A. Stachanowa (1905–1977), który zapoczątkował „socjalistyczne współzawodnictwo pracy” i ustanowił rekord w wydobyciu węgla, od niego nazwano to „ruchem stachanowskim”.

Komunarsk – miasto założone w r. 1895 o nazwie Ałczewsk, w r. 1931 zmieniono na Woroszyłowsk, a w r. 1961 – Komunarsk, duży ośrodek przemys¬łowy, ok. 120 tys. mieszkańców.

Krasnyj Łucz – miasto założone w latach 80. XIX wieku o nazwie Kryndacziwka, w r. 1929 dano mu rosyjską nazwę Krasnyj Łucz („Czerwony Promień”), duży ośrodek eksploatacji węgla.

Swerdłowsk – miasto powstało w r. 1938 wskutek połączenia kilku osad robotniczych i nazwano na cześć J. Swierdłowa, współpracownika Lenina, który w r. 1919 z polecenia Lenina w Charkowie organizował władzę radziecką.

Krasnodon – miasto powstało w r. 1914 o nazwie Sorokyne, przemianowane w r. 1938 na Krasnodon (Czerwony Don), miasto znane z powieści pisarza rosyjskiego A. Fadiejewa „Młoda Gwardia”.

Jest to teren wyjątkowo zrusyfikowany i skomunizowany, mimo to za niezależnością Ukrainy w referendum 1 grudnia 1991 głosowało w obwodzie Łuhańskim 84% miejscowej ludności.

***

Obwód Doniecki utworzony został w r. 1938 jako obwód Staliński (od r. 1961 – Doniecki w związku ze zmianą nazwy miasta – siedziby obwodu Stalino na Donieck). Obwód leży na terenie Wyżyny Donieckiej i Donieckiego Zagłębia Węglowego, tzw. Donbasu. W swej części płd.-wsch. graniczy z Obwodem Rostowskim (Federacja Rosyjska) i dotyka Morza Azowskiego. Zajmuje obszar 26 500 km2, mieszka tu prawie 5 mln ludzi, z czego Ukraińcy stanowią ok. 56%, Rosjanie prawie 38%, ponadto 2,2% Grecy, 1,5 Białorusini i in.

Główne miasto – siedziba władz obwodowych – Donieck powstało jako osada robotnicza w r. 1869 pod nazwą Juziwka (ros. Juzowka) od nazwiska przemysłowca angielskiego Jamesa Use’a. W r. 1924 zostało przemianowane na Stalino, a w r. 1961 nadano miastu obecną nazwę Donieck (ukr. Donećk). Jest to miasto ogromne, ilość mieszkańców dochodzi do 1 miliona, jedno z najwięk¬szych centrów przemysłu węglowego i metalurgicznego w całym byłym Imperium Radzieckim.

Inne większe miasta w obwodzie Donieckim to: Makijewka (ukr. Makijiwka) – miasto powstałe na miejscu osiedla robotniczego w r. 1899, ok. 400 tys. mieszkańców.

Mariupol (od r. 1948 Żdanow dla uczczenia A. Żdanowa, zm. w r. 1948), znanego ideologa w partii bolszewickiej i w rządzie radzieckim. Miasto powstało w r. 1779 jako port morski przy ujściu rzeki Kalmius do Morza Azowskiego. Z ukazu carycy Katarzyny II przesiedlono tu z Krymu część Greków dla budowania portu i dano miastu nazwę grecką Mariupol (Miasto Marii). Obecnie liczy ok. 500 tys. mieszkańców.

Horliwka (w encyklopediach polskich notowane z rosyjska: Gorłowka) –miasto liczące obecnie ok. 340 tys. mieszkańców, powstało w r. 1867 w związku z rozbudową przemysłu węgla kamiennego, nazwane na cześć inżyniera gór-niczego P. Horłowa – Horliwka (ros. Gorłowka).

Kramatorsk – miasto powstało w r. 1868, wokół stacji kolejowej, zwanej Kramatorsk od wyrażenia kramowi torhy „handel kramem, prowadzony przez czumaków z miejscową ludnością”. Obecnie liczy 180 tys. mieszkańców.
Północna część obwodu Donieckiego należała w XVII–XVIII w. do tzw. Słobodzkiej Ukrainy, zaś południowa na prawym brzegu rzeki Kalmius wchodziła w skład Ziemi Wojska Zaporoskiego i Ziem Wojska Dońskiego. To na terenie tego obwodu odbyła się walka księcia Igora z Połowcami w XII w. opisana w Słowie o pułku Igora.

Jest to teren kolonizowany stosunkowo późno, o czym świadczy historia największych miast obwodu. Na terenie tego obwodu urodził się słynny kompozytor i pianista Sergiusz Prokofiew, którego twórczość odegrała ważną rolę w rozwoju muzyki europejskiej XX w. (urodził się we wsi Sonciwka, którą władza radziecka przemianowana na Krasne – Czerwone).

***
Obwód Charkowski – utworzony w r. 1932 na miejscu dawnej Guberni Charkowskiej. Od północy graniczy z obwodem Biełgorodzkim (Rosyjska Federacja).

Obwód Charkowski zajmuje obszar 31 400 km2, mieszka tu ponad 3 miliony ludzi, z czego Ukraińcy stanowią prawie 70%, Rosjanie – 27%. Główne miasto Charków (ukr. Charkiw) powstało w połowie XVII w., założyli je przesiedleńcy kozaccy z Prawobrzeżnej Ukrainy jako twierdzę dla obrony Słobodzkiej Ukrainy przed napadami Tatarów. Nazwę swą bierze od imienia jednego z Kozaków – Charko, potocznej formy imienia Charyton. Charków był centrum kulturalnym i ekonomicznym Słobodzkiej Ukrainy. Już w roku 1805 powstał tam Uniwersytet. W okresie władzy radzieckiej do roku 1934 Charków był stolicą Republiki Ukraińskiej. Z Charkowem związana była cała plejada pisarzy ukraińskich w XIX i XX w. (P. Hułak-Artemowski, H. Kwitka-Osnowjanenko, W. Błakytnyj, O. Wysznia, M. Chwylowyj i wielu innych), najwybitniejszy językoznawca ukraiński O. Potebnia, wybitny językoznawca Ł. Bułachowski, a także J. Szewelow, jeden z najwybitniejszych językoznawców ukraińsko-amerykańskich. Tu też urodził się malarz rosyjski I. Riepin, a w latach młodzieńczych działał znany filolog rosyjski I. Sriezniewski. Na Charkowszczyźnie w XVII w. działał i został pochowany sławny wędrowny filozof i pisarz ukraiński Hryhorij Skoworoda.

Większe miasta w obwodzie Charkowskim to:

Izium (ok. 60 tys. mieszkańców) – miasto znane od r. 1571, było twierdzą założoną przez Kozaków (ukr. i ros. izium – rodzynki).
Lubotyn (ok. 40 tys. mieszkańców) – miasto założone przez przesiedleńców z Prawobrzeżnej Ukrainy w latach 50. XVII w.
Merefa (31 tys. mieszkańców) – miasto założone przez Kozaków ok. 1765 r.
Kupiańsk (34 tys. mieszkańców) – założone 1655 r. jako słoboda Kupianka na rzece Oskoł.

***
Obwód Sumski – utworzony w r. 1939 na terenie części tzw. Słobodzkiej Ukrainy. W swej północno-wschodniej części graniczy z Biełgorodzkim i Briańskim obwodami Federacji Rosyjskiej. Zajmuje obszar 23 800 km2, mieszka tu ok. 1,5 min ludności, z czego Ukraińcy stanowią 88%, a Rosjanie 11%.
Główne miasto Sumy (ok. 250 tys. mieszkańców) założone zostało w połowie XVII w. jako twierdza obronna przez Kozaków, którzy przesiedlili się z Prawobrzeżnej Ukrainy (przypuszcza się, że nazwa miasta ma etymologię bałtycką).

Inne większe miasta w obwodzie Sumskim to:

Konotop – miasto powstało w XVII w., otrzymało nazwę złożoną z wyrazów koń i topić, a więc „miejsce, gdzie konie się topią, tzn. trudne do przejazdu”. Liczy 84 tys. mieszkańców.

Szostka nad rzeką Szostką dopływem Dniepru – założone w I poł. XVIII w. jako wieś podległa Pułkowi Niżyńskiemu, od r. 1802 miasteczko. Liczy 84 tys. mieszkańców.

Romny – miasto odnotowane już pod r. 1096 w Latopisie Nestora jako jedna z twierdz dla obrony granic Rusi Kijowskiej przed Połowcami (etymologia nazwy wielce dyskusyjna: bałtycka, słowiańska czy nawet rzymska?). Liczy 52 tys. mieszkańców.

Głuchów (ukr. Hłuchiw) – miejscowość znana od r. 1152 r. jako centrum Księstwa Hłuchowskiego, obecnie ma ok. 30 tys. mieszkańców.

Putywl – miejscowość tę wspomina Latopis pod r. 1146 jako jedną z twierdz obronnych przed Połowcami. Stąd właśnie nowhorodzko-siewierski książę Ihor wyruszał w pochód przeciwko Połowcom, co zostało opisane w Słowie o wy¬prawie Igora (XII wiek). Obecnie liczy ok. 15 tys. mieszkańców.

Teren o bardzo starej historii, wielu wybitnych twórców kultury ukraińskiej urodziło się tutaj (O. Potebnia, P. Hrabowśkyj, O. Ołeś, O. Wysznia, muzyk Bortniański oraz osławiony przez swój „Poemat pedagogiczny” pedagog A. Makarenko. Dnia 1 XII 1991 r. za niezależną Ukrainę oddało tutaj swe głosy 92,5% głosujących.

***
Obwód Czernihowski utworzony został w r. 1932 na miejscu Guberni Czernihowskiej. Na północy graniczy z obwodem Briańskim (Federacja Rosyjs¬ka) i z obwodem Homelskim (Republika Białoruś). Zajmuje obszar 31 900 km2, mieszka w tym obwodzie ok. 1 500000 ludzi, w tym Ukraińcy stanowią 94,5%, Rosjanie – ok. 4%, Białorusini – 0,5%. Obwód Czernihowski leży na terenie nizin Naddnieprzańskiej i Poleskiej. Z historycznego punktu widzenia obejmuje znaczną część dawnego Księstwa Czernihowskiego.

Główne miasto, siedziba obwodu Czernihów (ukr. Czernihiw) (245 tys. mieszkańców) wspomina się już pod r. 907 jako centrum plemienia Siewierzan i następnie Księstwa Czernihowskiego, jedno z najstarszych i największych miast w Rusi Kijowskiej. Miasto to posiada szczególnie bogate zabytki i przeszłość historyczną. Nazwa miasta pochodzi od imienia osobowego Czernih opartego na przymiotniku czornyj „czarny”, jest to imię przedchrześcijańskie.

Na terenie obwodu Czernihowskiego jest cały szereg miejscowości bardzo starych, notowanych w najstarszych zabytkach pisanych.

Niżyn (pol. z rosyjska: Nieżyn) znany od 1147 r., obecnie 72 tys. mieszkań¬ców.
Pryłuki zostały odnotowane pod r. 1092 jako twierdza broniąca granic Rusi Kijowskiej, obecnie ma 67 tys. mieszkańców.

Nowhorod Siwerski znany był już w XI w. jako stolica Księstwa Nowhorod-Siwerskiego. Obecnie liczy 13 tys. mieszkańców.

Nosiwka wspomina się w Latopisie XII w. jako Nosiw na Rusi i cały szereg innych miejscowości o dawnej kijowskoruskiej historii lub znane z czasów przynależności do Wielkiego Księstwa Litewskiego i Rzeczypospolitej, np. Borzna, Horodnia, Icznia, Korop, Sosnycia i in.
Na tym terenie przebywało wielu twórców literatury ukraińskiej czasów najnowszych: S. Wasylczenko, W. Błakytnyj, O. Desniak, I. Koczerha, P. Tyczyna, W. Czumak, O. Dowżenko i in.

***
Oddalając się od granicy z Białorusią, do której swą północną częścią dotyka Obwód Kijowski, przyjrzyjmy się obwodom w dorzeczu Dniepru, czyli najbardziej centralnej części Ukrainy, która w pewnym okresie historii, a nawet politycznie od XVII wieku, dzieliła się na Prawobrzeżną i Lewobrzeżną, na którym to terenie powstała Sicz Zaporoska i Hetmanat, zniszczony ostatecznie przez Rosję po rozbiorach Rzeczypospolitej, państwa, w skład którego przez kilka wieków wchodziła również Ukraina. Idąc od granicy z Białorusią z biegiem Dniepru na południe, z lekkim odchyleniem na wschód, dochodząc w ten sposób do wybrzeży Morza Czarnego i Półwyspu Krymskiego, należy powiedzieć o obwodzie Kijowskim, Czerkaskim, Połtawskim, Kirowohradzkim, Dniepropetrowskim, Zaporoskim i Chersońskim.

Obwód Kijowski utworzony został w r. 1932 w dorzeczu średniego biegu Dniepru na terenie Polesia i Lasostepu na nieco mniejszym terytorium niż dawna Gubernia Kijowska, a jeszcze wcześniej Województwo Kijowskie. Obwód zajmuje obszar 29 000 km2, mieszka tu ok. 2 mln ludności (bez Kijowa, który jest miastem wydzielonym, sam Kijów zaś liczy obecnie ok. 4 mln mieszkańców).

O samym centrum obwodu, Kijowie, można mówić dużo i długo. Jest to miasto, które za każdym razem, kiedy je odwiedzam, wydaje się coraz piękniejsze, bardzo zielone, przepołowione największą rzeką na Ukrainie – Dnieprem, nad którym ciągną się kilometrowe plaże. Stolica Rusi Kijowskiej przed tysiącem lat i stolica współczesnego Państwa Ukraińskiego. Największy ośrodek kulturalny na Ukrainie. Kilkadziesiąt uczelni wyższych, w tym Uniwersytet św. Włodzimierza (obecnie: im. Tarasa Szewczenki) założony w roku 1834. Ale pierwszą wyższą uczelnią na Ukrainie była Akademia Kijowsko-Mohylańska utworzona w roku 1632 z połączenia szkoły Kijowsko-Peczerskiej Ławry i Kijowskiej Szkoły Brackiej. Protektorem tej Uczelni był wówczas najwybitniejszy działacz kultury ukraińskiej o wykształceniu europejskim, metropolita kijowsko-halicki i pisarz Piotr (Petro) Mohyła. W tej Akademii uczono ówczesnego ukraińskiego języka literackiego, zwanego „słowenoruską mową”, języka cerkiewnosłowiańskiego, polskiego, łaciny, greki, starohebrajszczyzny, niemieckiego, francuskiego, historii, geografii, matematy¬ki, astronomii, „katechizis” (o prawdach Bożych), poetyki, retoryki i dialektyki, tj. sprawności prowadzenia sporów i wygłaszania przemówień), filozofii i teolo¬gii. W ostatnim zaś czasie istnienia Akademii wykładano tam również przyrodę i medycynę. To pod wpływem tej Akademii i przy jej pomocy powstała pod koniec XVII w. w Moskwie tzw. „Słowiano-greko-łacińska Akademia”, gdzie początkowo wykładali kijowianie.

W Akademii Kijowskiej kształciła się nie tylko cała plejada ówczesnych uczonych i pisarzy ukraińskich (J. Sławynecki, J. Galatowski, S. Połocki, S. Jaworski, F. Prokopowicz, H. Skoworoda i in.), ale też Rosjanie i Białorusini, a nawet studenci z Bułgarii, Serbii, Mołdawii, Wołoszczyzny, Grecji, a więc głównie z krajów chrześcijańskich obrządku wschodniego.

W r. 1817 rząd carski zdelegalizował tę wspaniałą uczelnię po prawie 200 latach szerzenia przez nią wysokiej kultury w Ukrainie i krajach ościennych. Car niszczył wówczas wszystko, co było z dawnej tradycji wolnościowej, i co powstało w granicach „Rzeczypospolitej wielu narodów”. Zniszczono po rozbiorach Akademię Kijowską-Mohylańską tak, jak zniszczono przedtem Zaporoskie Kozactwo, a potem w ciągu XIX wieku zdobyto się nawet na zakaz drukowania i pisania czegokolwiek po ukraińsku.

Obecnie po 165 latach kijowianie odnawiają Akademię jako drugą obecnie w Kijowie uczelnię typu uniwersyteckiego, pragnąc powrócić do dawnej świetności i siły oddziaływania kulturalnego na Ukrainę oraz sąsiadów, jak to było wówczas w XVII–XVIII w.

Według Latopisu Kijów założyli trzej bracia Kyj, Szczek i Choryw, którzy według legendy przewodzili wówczas (ok. 1500 lat temu) plemieniu Polan. Kijów był rezydencją książąt polańskich, następnie stolicą Wielkiego Księstwa Kijowskiego i całej Rusi. W roku 1240 wojska Batu-Chana mongolskiego, wnuka osławionego Czyngis-Chana, zniszczyły Kijów. Dziesiątki, a nawet setki cerkwi w Kijowie, uległo totalnemu zniszczeniu. Batu-Chan zorganizował następnie Złotą Ordę, która narzucała swe prawa Kijowowi i Naddnieprzańskiej Ukrainie.
W II połowie XIV w., kiedy Kijów zajęła Litwa, Księstwo Kijowskie zostało zlikwidowane. Pod koniec XV w. Kijów otrzymał prawo magdeburskie, a po Unii Lubelskiej 1569 r. aż do Ugody Perejasławskiej 1654 Kijów był w granicach polskiej części „Rzeczypospolitej Obojga Narodów”, a mianowicie Korony. Po rozbiorach zaś cała Ukraina Naddnieprzańska stała się częścią imperium rosyjskiego.

Jeśli idzie o Obwód Kijowski, graniczący od północy z Białorusią, na jego terenie znajduje się szereg miejscowości o długiej historii:

Perejasław (obecnie ok. 20 tys. mieszkańców) wspominany był jeszcze przed rokiem 911 w umowie księcia Ołeha z Bizancjum jako Perejasław Ruśkyj. Tu odbyła się owa nieszczęsna Rada Perejasławska po wojnach kozacko-polskich, w wyniku której Ukraina została podzielona na Lewobrzeżną i Prawobrzeżną.
Biała Cerkiew (ukr. Biła Cerkwa) – zbudowana jeszcze za czasów Jarosława Mądrego jako Gjurgjew (Jurjew), zniszczona przez wojska mongolsko-tatarskie i na tym miejscu powstało jakby nowe miasto w połowie XVI wieku.

Boryspol (36 tys. mieszkańców) – już w XII w. była tam twierdza z cerkwią i pałacem księcia Włodzimierza Monomacha. Po odnowieniu zasłynął jako ważny ośrodek w XVI wieku.

Czornobyl (do niedawna ok. 10 tys. mieszkańców) – pierwsza o nim wzmianka pochodzi z roku 1193. W połowie XIV wieku zajęty przez Litwę i aż do rozbiorów Rzeczypospolitej znajdował się w jej granicach. W encyklopedii historii Ukrainy z roku 1972 jest notka: „Buduje się elektrownia atomowa”. Od roku 1986 nazwa Czornobyl znana już jest całemu światu przez ów tragiczny wypadek, którego skutki trudne są do przewidzenia, a czego my jako ludzie bardzo się boimy.

Fastów (ukr. Fastiw) wspomina się po raz pierwszy w roku 1390. Obecnie liczy 52 tys. mieszkańców.
Browary – są dowody na to, że miejscowość istniała tam już w okresie Rusi Kijowskiej, ale pierwsze wzmianki o mieście mamy dopiero z XVII w. Obecnie miasto liczy 32 tys. mieszkańców.

Z terenem obwodu Kijowskiego i z samym Kijowem wiążą się najważniejsze wydarzenia w historii Ukrainy. Trudno byłoby wspomnieć w tym krótkim szkicu wszystkich wybitnych ludzi, którzy tu działali na niwie kultury ukraińskiej, rosyjskiej, polskiej, żydowskiej. Kijów był zawsze najważniejszą stolicą kulturalną Ukrainy, nawet w czasach najtrudniejszych dla ukraińskiej kultury. Jego związki z galicyjskim Lwowem w wieku XIX były zawsze żywe, mimo granicy państwowej, jaka dzieliła te miasta.

Przy okazji chcę powiedzieć, że w latach 1959–1980 londyńskie Koło Kijowian (tzn. Polaków na emigracji, którzy byli związani z Ukrainą Naddnieprzańską) wydało 4 tomy „Pamiętnika Kijowskiego”, gdzie o Kijowie i całej Ukrainie Naddnieprzańskiej umieszczono sporo interesujących i sympatycznych również dla narodu ukraińskiego materiałów, świadczących o intensywnym życiu umysłowym Polaków na tych terenach. A w I tomie „Pamiętnika Kijowskiego” komitet redakcyjny tego zbiorku umieścił we wstępie znamienną wypowiedź, którą muszę na tym miejscu zacytować:

Nie wygasł nasz sentyment do Kraju, z którym łączyły nas wieki współżycia, a potem wspólna niewola. Żywimy przekonanie, iż nadal serca nas wszystkich wypełnia uczucie podobne temu, jakie się wyraziło w kolędzie z czasów najbardziej ponurych – po roku 1863:
I gdy przyjdzie do nas Niebieska Dziecina,
Zyska wolność Polska, Litwa, Ukraina.

***
Obwód Czerkaski został utworzony w roku 1954 w średnim dorzeczu Dniepru. Zajmuje obszar 20 800 km2, mieszka w nim ok. 1,5 min ludności, z czego Ukraińcy stanowią 94%, Rosjanie – 4,5%, inni to Polacy, Białorusini, Żydzi.

Główne miasto Czerkasy (obecnie ok. 240 tys. mieszkańców) wspomina się po raz pierwszy w dokumentach z roku 1394 jako miasto-twierdza Księstwa Kijowskiego, podporządkowanego wówczas Litwie. Na tym terenie w okresie Rusi Kijowskiej istniały grodziska budowane tu dla obrony granic przed napadami Pieczyngów, Połowców i innych koczowników. Od XIV w. teren ten zajęła Litwa, w II połowie XV wieku zaczęły się pojawiać osady kozackie. Na terenie obwodu mamy takie znane z historii miejscowości:

Humań (ukr. Umań), (70 tys. mieszkańców) – znany z zapisu w r. 1616, stolica pułku Humańskiego, najbardziej znane z wydarzeń tzw. koliszczyzny w II poł. XVIII w.

Smiła (56 tys. mieszkańców) – znane od XVII w. jako miasto magnata polskiego Stanisława Koniecpolskiego.
Zołotonosza (27 tys. mieszkańców) – znane od XVII w. jako należące do majątków Jaremy Wiśniowieckiego.
Kaniów (ukr. Kaniw) (obecnie: 20 tys. mieszkańców) – zapisane w Latopisie pod r. 1147. Jest tu słynna mogiła Tarasa Szewczenki na tzw. Czerczej (Tarasowej) Górze, cel pielgrzymek Ukraińców jako miejsce bardzo ważne, leży tu bowiem pochowany wieszcz Ukrainy.

Korsuń (21 tys. mieszkańców) założony został jeszcze w r. 1032 przez Jarosława Mądrego.
W Subotowie pod Czehryniem (ukr. Czyhyryn, obecnie 10 tys. mieszkańców) pochowany został Bohdan Chmielnicki i wspomnienie o tym pojawia się w twórczości T. Szewczenki, który na tym terenie się urodził (w Moryńcach Zwenyhorodzkiego rejonu). Teren ten opisywał i stąd z mowy miejscowego ludu w pewnej mierze pochodzi szereg form użytych przez Szewczenkę, który uważany jest za najważniejszego twórcę ukraińskiego języka literackiego, języka do dnia dzisiejszego używanego i kształtowanego jako język ogólnoukraiński.
Na tym też terenie w pobliżu Humania znajdowała się słynna „Sofijówka”, ogromny park założony przez Szczęsnego Potockiego w latach 1796–1805, opisany w 500 wersach przez Stanisława Trembeckiego, którym to poematem zachwycał się Adam Mickiewicz.

***
Obwód Połtawski – powstał w r. 1937 w centralnej części Lewobrzeżnej Ukrainy mniej więcej na terenie byłej Guberni Połtawskiej. Jest to obszar 28 800 km2 zamieszkały przez ok. 1,7 min ludności, z czego Ukraińcy stanowią ponad 93%, Rosjanie ponad 5% i in.

Główne miasto Połtawa (ok. 280 tys. mieszkańców) wspomniane jest jako Łtawa pod r. 1174 z okazji zwycięstwa księcia Ihora nad Połowcami. Bitwa pod Połtawą w 1709 roku (osławiona m. in. przez A. Puszkina) przyniosła zwycięstwo wojsk rosyjskich nad wojskiem szwedzkim Karola XII i sprzymierzonymi ze Szwedami Kozakami pod dowództwem hetmana Iwana Mazepy, którego oficjalnie ogłoszono zdrajcą, a cerkiew prawosławna nałożyła nań ekskomunikę.

Teren tzw. Połtawszczyzny jest wyjątkowo ważny dla rozwoju ukraińskiej kultury i języka w czasach nowożytnych. Tu bowiem w Połtawie urodził się twórca nowej literatury ukraińskiej i współczesnego ukraińskiego języka literac¬kiego, autor pierwszego utworu opublikowanego w tym języku Eneida – Iwan Kotlarewski. On też pierwszy wprowadził swą gwarę połtawską do twórczości literackiej pod koniec XVIII w. Wcześniej działał tu filozof i pisarz ukraiński H. Skoworoda, później w XIX w. tacy wybitni twórcy literatury ukraińskiej, jak J. Hrebinka, Ł. Hlibow, P. Myrnyj i wielu późniejszych. Połtawa i Połtawszczyna była w XIX w. jakby synonimem czystej, prawdziwie ukraińskiej kultury, a przede wszystkim języka.

Wybitny pisarz piszący po rosyjsku Mikołaj Gogol urodził się w Soroczyńcach niedaleko Myrhorodu (obecnie miasteczko z ok. 30 tys. mieszkańców) i opisał teren Połtawszczyzny w dwóch cyklach opowiadań znanych pod tytułami Wieczory na futorze niedaleko Dikańki (1831–1832) i Mirgorod (1835). Należy wspomnieć, że ojciec Mikołaja Gogola, Wasyl Hohol był pisarzem ukraińskim, tzn. piszącym po ukraińsku.

Z większych miast znajdujących się na Połtawszczyźnie poza wspomnianą tu Połtawą i Myrhorodem (Mirgorodem) należy wymienić: Hadziacz, ukr. Hadiacz, Łubnie, ukr. Łubny, Kremenczuk (150 tys. mieszkańców) założony w II poł. XVI w. przez króla polskiego Zygmunta III jako twierdza przeciwko buntom chłopsko-kozackim.

Najstarszy Latopis wspomina takie nazwy miejscowości „połtawskich”, jak: Choroł (1084), Pyriatyn (1155) i in.

***
Obwód Kirowohradzki został wydzielony na Ukrainie jako osobna jednostka administracyjna pod koniec lat 1930-tych na prawym brzegu Dniepru w południowej części Wyżyny Naddnieprzańskiej. Obwód ten zajmuje obszar 24 600 km kwadratowych, a zamieszkuje go ok. półtora miliona mieszkańców, z czego Ukraińcy stanowią 89%, zaś Rosjanie 8,5%.

Główne miasto obwodu powstało w roku 1754 jako twierdza przed najazdami Tatarów i otrzymała nazwę na cześć świętej Elżbiety (ukr. Jełysaweta) – Jełysawethrad, na terenie zniszczonej przez carów rosyjskich Siczy Zaporoskiej. W ten sposób uczczono m.in. panującą w owym czasie rosyjską carycę Elżbietę (Jełysawetę). Miasto spełniało pierwotnie funkcję centrum administracyjnego tzw. Nowej Serbii. Rząd carski po zniesieniu Siczy Zaporoskiej w r. 1752 sprowadził z terenu monarchii habsburskiej grupę Serbów, Węgrów, Bułgarów i Greków, którzy osiedlali się na tym terenie, tworząc pewnego rodzaju obronę przed Turkami i Tatarami. Teren ten nazwano Nową Serbią, a po jakimś czasie stworzono tu Gubernię Noworosyjską, która obejmowała całe południe Ukrainy Naddnieprzańskiej. W okresie radzieckim miasto Jełysawethrad przemianowano w r. 1924 na Zinowjewsk dla uczczenia zamordowanego później w niewyjaśnionych okolicznościach działacza komunistycznego G. J. Zinowjewa (1883–1936). Zaś w roku 1934, kiedy Zinowjewa zdegradowano, miasto nazwano Kirowo na cześć w tymże roku zabitego działacza partyjnego S. Kirowa (1886–1934), a w roku 1939 nazwę miasta ustalono jako Kirowohrad (czy będzie jeszcze jakaś zmiana nazwy?). Obecnie miasto liczy ok. 260 tys. mieszkańców i jest ważnym centrum przemysłowym.

Teren obwodu należał ongiś do Rusi Kijowskiej, a w okresie XVI–XVIII w. panowała tam częściowo Sicz Zaporoska, po której zniszczeniu od II połowy XVIII w. zaczęła się masowa kolonizacja terenu przez chłopów ukraińskich.

Większymi miastami tego obwodu są poza Kirowohradem:
Ołeksandria (w encyklopediach pol. z rosyjska: Aleksandria) – miasto założone jako twierdza w XVIII w. na miejscu osiedla XVII-wiecznego Usiwka, nazwa miała uczcić któregoś z carów rosyjskich Aleksander (obecnie miasto liczy 84 tys. mieszkańców).

Switłowodzk (52 tys. mieszkańców) – już zupełnie nowe z XX w. miasto, do r. 1962 zwało się Nowogieorgijewsk, a w latach 1962–1970 – Kremges.

Znaminka (27 tys. mieszkańców) – miasto powstało na pocz. XVIII w.
O późniejszym masowym osiedlaniu się tu ludzi świadczą nazwy roz¬poczynające się od składnika wyrazowego Nowo-, np. Nowoarchangielsk (osada miejska, 6 tys. mieszkańców), Nowomyrhorod (miasto założone w r. 1740 przez chłopów i kozaków, którzy należeli do Pułku Myrhorodzkiego, obecnie ok. 12 tys. mieszkańców), Nowopyłypiwka (osada miejska, 7 tys. mieszkańców), Nowoukrainka, która od poł. XVIII w. do 1830 zwała się Nowopawliwka.

Zmiana władz i sił rządzących odbija się tu szczególnie wyraziście na nazwach miejscowych i to jest cechą charakterystyczną również innych obwodów południowej nadczarnomorskiej Ukrainy.

Obwód Dniepropietrowski został utworzony w roku 1932 na miejscu dawnej guberni Jekaterynosławskiej po obu stronach środkowo-dolnego biegu Dniepru. W większości był to teren dawnej Siczy Zaporoskiej zniszczonej przez carów rosyjskich. Na terenie obwodu mieszka ponad 3 miliony ludzi, z czego Ukraińcy stanowią prawie 78 %, a Rosjanie – ponad 17 %, są też inne narodowości mniej liczne .

Stolica obwodu Dniepropietrowsk został założony w roku 1777 i nazwane na cześć carycy Katarzyny Drugiej Jekaterynosławiem a w roku 1926 przemianowano je na cześć działacza partyjnego urodzonego w Charkowie Grigorija Pietrowskiego (1878–1958) i dla podkreślenia, że miasto położone jest nad Dnieprem, na długą, nieporęczną i nietypową dla toponimii ukraińskiej nazwę Dnipropetrowsk. Miasto ma ponad 1 min mieszkańców i jest jednym z głównych ośrodków przemysłowych Ukrainy. Były propozycje, żeby na cześć Siczy Zaporoskiej nazwać je Siczesławem.

Większe miasta obwodu tak silnie uprzemysłowionego to:

Krzywy Róg (Krywyj Rih) liczy ok. 700 tys. mieszkańców, powstało w XVIII w., ale jego gwałtowny rozwój datuje się od II poł. XIX w. i wiąże się z rozpoczęciem eksploatacji rud żelaza. Pierwotnie było to w XVIII w. osiedle kozackie.

Nikopol (130 tys. mieszkańców) był osiedlem jeszcze w XVII w. pod nazwą Mykytyne, w r. 1765 zmieniono nazwę na Słowiańskie, zaś w roku 1781 w wyniku ówczesnej mody na grekę (gr. polis „miasto”) – Nikopol (sens tej nazwy według dosłownego tłumaczenia z greckiego „miasto zwycięstwa”).

Pawłohrad (80 tys. mieszkańców) – w 1780 roku założono osiedle wojskowe, które na cześć syna Piotra III i Katarzyny II, późniejszego imperatora rosyjskiego Pawła I (panował w latach 1796–1801) nazwano Pawłohradem.

Nowomoskowsk (62 tys. mieszkańców) – słobodę kozacką z XVII w. o nazwie Nowosełycia przemianowano w r. 1794 na Nowomoskowsk (podkreś¬lono w ten sposób panowanie rosyjskie na tym terenie).
Marhaneć (50 tys. mieszkańców) – miasto powstało pod koniec XIX w. w związku z rozwojem przemysłu manganowego (ruda manganowa), ros. i ukr. marhaneć „ruda manganowa”, a więc jest to nazwa typowo przemysłowa.

Dnieprodzierżyńsk (253 tys. mieszkańców) – powstało pod koniec XVIII wieku jako Kamiańskie, zaś w r. 1936 przemianowane zostało na Dnieprodzier¬żyńsk dla uczczenia F. Dzierżyńskiego, który dla Ukrainy zasłużył się tym, że „na Ukrainie przeprowadził dużą działalność w zakresie wykrywania i likwidacji podziemia białogwardyjskiego i burżuazyjno-nacjonalistycznego” (za Encyklopedią radziecką). W tym mieście urodził się też Leonid Breżniew, ale nie jestem pewien, czy mieszkańcy miasta są z tego dumni.

Nazewnictwo miejscowe wskazuje wyraźnie na usilną rusyfikację, a następ¬nie sowietyzację tego uprzemysłowionego terenu. Ukazuje się też wyraźna tendencja władz carskich i sowieckich do zacierania śladów sławy kozackiej, tak bardzo ważnej dla historii Ukrainy i świadomości narodowej Ukraińców.

***
Obwód Zaporoski, utworzony w r. 1939, zajmuje lewobrzeżną część dolnego biegu Dniepru, obszar 27 200 km2, na którym mieszka ponad 3 miliony ludzi, z czego Ukraińcy stanowią 68%, Rosjanie 26%, Bułgarzy – 2,5% i inne mniej liczne grupy narodowościowe.

Teren zaczął być zasiedlany w XV w. przez chłopów, którzy przybywali tu na puste obszary, uciekając przed pańszczyzną, żeby stać się ludźmi wolnymi. Tu zaczęła się Sicz Zaproska.

Główne miasto obwodu Zaporoże (ukr. Zaporiżża) powstało jako twierdza w r. 1770 już po zlikwidowaniu Siczy i nazwane zostało na cześć głównodowo¬dzącego I Armią Rosyjską Aleksandra Golicyna – Aleksandrowskiem, w r. 1921 przemianowano je na Zaporoże. Jest to obecnie duże przemysłowe miasto.

Inne większe miejscowości obwodu Zaporoskiego to:

Melitopol (163 tys. mieszkańców) powstało na pocz. XIX w.

Berdiańsk (124 tys. mieszkańców) – port nad Morzem Azowskim powstały w 1827 r. na miejscu nogajskiego aułu Kutur-Ogły. W latach 1939–1958 nosiło miasto nazwę Osypenko na cześć Poliny Osypenko, która była lotnikiem, otrzymała tytuł bohatera Związku Radzieckiego i zginęła w katastrofie lotniczej 1939 r. W r. 1958 wrócono do starej nazwy Berdiańsk (od nazwy rzeki Berdianki, nad którą jest położone).

Hulajpołe (ok. 20 tys. mieszkańców) powstało w XVIII wieku, kiedy tereny te dostały się pod panowanie Rosji. W latach wojny domowej na Ukrainie (1918–1921) była to stolica anarchisty ukraińskiego Nestora Machno.
Obwód Zaporoski swą południowo-wschodnią częścią dochodzi do Morza Azowskiego, toteż są tu takie nazwy miejscowości, jak Pryazowśke, Prymorśke.

***
Obwód Chersoński utworzony został w roku 1944 w dorzeczu dolnego biegu Dniepru na Nadczarnomorskiej Nizinie, w swej południowej części dotyka Morza Czarnego i Azowskiego oraz graniczy z obecnie Autonomiczną Republiką Krym. Zajmuje obszar 28 500 km2, na którym mieszka 1,2 mln ludzi; Ukraińcy stanowią tu ok. 81%, Rosjanie – ponad 15%, Żydzi – 1,5%, Białorusini – prawie 1% i in.

Na tym terenie, który należał do Rusi Kijowskiej, zjawili się w XIII w. Tatarzy, z którymi często toczyły się walki, szczególnie intensywne od XVI w., kiedy zorganizowana była Zaporoska Sicz. Masowe zasiedlanie tego terenu rozpoczęło się dopiero pod koniec XVIII w., kiedy imperium rosyjskie zajęło na długi czas nadczarnomorski pas Ukrainy.

Główne miasto obwodu Cherson (obecnie 324 tys. mieszkańców) powstało dopiero w r. 1778 jako twierdza ze stocznią, a nazwę swoją wzięło od antycznego miasta Chersones.
Inne większe miasta obwodu to:

Kachowka (34 tys. mieszkańców) – miasto założone w r. 1791 na miejscu dawnej twierdzy tureckiej Islam-Kermen, nazwa od nazwiska właścicieli ziems¬kich Kachowskich. Niedaleko powstało w r. 1951 inne miasto „socjalistyczne” o nazwie Nowa Kachowka (ponad 30 tys. mieszkańców).

Berysław (ok. 20 tys. mieszkańców) powstało w XV w. na prawym brzegu Dniepru jako twierdza litewska i państwowy urząd celny, zwany „Witoldowym Urzędem Celnym” (Witowtowa Mytnycia).

Ciurupińsk (ok. 20 tys. mieszkańców) – założone w r. 1784 o nazwie Oleszki, była tam na początku XVIII w. tzw. Oleszkowska Sicz, w r. 1928 zmieniono nazwę dla uczczenia działacza partyjnego O. Ciurupy (1870–1929), który się w tym mieście urodził.

Hoła Prystań (ok. 15 tys. mieszkańców) – miasto powstało w XVIII w. i in.

Obwód Chersoński łączy się wąskim przesmykiem z Półwyspem Krymskim.

Obwód Krymski utworzony został w roku 1945 jako część Federacji Rosyjskiej na miejscu proklamowanej w roku 1921 Krymskiej Autonomicznej Republiki Radzieckiej. Do Ukrainy przyłączono Krym w roku 1954. Półwysep Krymski, otoczony Morzem Czarnym z zachodu i południa i Morzem Azowskim ze wschodu obejmuje obszar prawie 27 tysięcy kilometrów kwadratowych, a mieszka tu około 2,2 min ludzi, Ukraińcy stanowią tu mniejszość (ok. 22%), Rosjanie 71%. Tatarzy Krymscy zostali prawie całkowicie wysiedleni z Krymu w głąb byłego Związku Radzieckiego za rzekomą (czy rzeczywistą?) współpracę z Niemcami po II wojnie światowej (taki odpowiednik Akcji „W” w Polsce w odniesieniu do Ukraińców). Encyklopedie radzieckie nie podają liczby Tatarów Krymskich, wiadomości o nich gdzieś się rozpływają wśród ogólnej liczby Tatarów, którzy dzielą się na różne odłamy narodowościowe, ale łączy ich po części bliskość językowa i chyba wyznaniowa.

Nazwa Krym pochodzi od turko-tatarskiego kyrym „rów i wał”. Historia Krymu jest dawna i bogata w wydarzenia. Półwysep ten był zasiedlany od czasów bardzo dawnych. Według historyków w III w. po narodzeniu Chrystusa byli tam też Słowianie i Krym był zawsze w jakimś stopniu związany w wiekach późniejszych z Rusią Kijowską. Tatarzy wraz z Mongołami zawojowali ten teren dopiero w XIII w. i do końca XVIII w. był tam Chanat Krymski, podległy Turcji jako lenno. Głównie stąd szły częste wypady Turków i Tatarów na Ukrainę i na tereny Rzeczypospolitej przez dobrych kilka wieków.

W r. 1783 Krym został przyłączony do imperium rosyjskiego.

Główne miasto na Krymie, siedziba władz Autonomicznej Republiki Krymskiej Symferopol (328 tys. mieszkańców) założono w r. 1784 już po przyłączeniu Krymu do Rosji, otrzymało to miasto wówczas nazwę grecką złożoną z gr. simferon „pożyteczny” i polis „miasto”, zgodnie z ówczesną modą i jakby nawiązując do czasów greckiej kolonizacji tego terenu w najdawniejszych czasach.

Inne większe miasta Krymu mają nazwy o różnych etymologiach:

Sewastopol (335 tys. mieszkańców) jest miastem wydzielonym. Miasto zostało zbudowane w r. 1783 jako baza rosyjskiej floty czarnomorskiej i twierdza na płd. wybrzeżu Morza Czarnego. Nazwę miastu dał książę G. Potiomkin, zdobywca Krymu dla Rosji, dla upamiętnienia antycznego grodu Sewastopolis „sławne miasto” (w starożytności znanych było 6 miast o takiej nazwie).

Kercz (ok. 160 tys. mieszkańców) nosi nazwę słowiańską Kork, co znaczy „gardło”, a w przenośni „cieśnina”, właśnie Kercz leży nad Cieśniną Kerczeńską. Na tym miejscu było w VI w. przed narodzeniem Chrystusa miasto antyczne Pantikapej – stolica Państwa Bosporskiego. W X–XII w. Kercz wchodził w skład Księstwa Tmutorokańskiego, będącego częścią Rusi Kijowskiej, a Kercz wtedy był ważnym punktem handlowym między Rusią i Krymem, Kaukazem i krajami Wschodu; potem dostał się pod panowanie Turcji i od końca XVIII w. – Rosji.

Autonomiczna Republika Krymska jako część Państwa Ukraińskiego nosi taką nazwę od sierpnia 1991 roku (przedtem był to Obwód Krymski).

Jest to teren wyjątkowo interesujący swoją historią i zabytkami, tradycją wielowarstwową, jeśli idzie o kulturę.
Z ciekawszych miast położonych na Krymie należy wymienić również Eupatorię, Feodosję (Teodozję), Jałtę i in.
Eupatoria (95 tys. mieszkańców) – tu w wiekach średnich było miasto znane z latopisów i dum ukraińskich jako Kozłów, a przedtem osada Scytów. Dopiero po przyłączeniu Krymu do Rosji zmieniono nazwę na Eupatorię (ukr. Jewpatorija) dla upamiętnienia antycznego miasta Eupatorion, od imienia Mitrydatesa VI, w II w. przed narodzeniem Chrystusa, zwanego Eupator, króla Pontu który opanował Królestwo Bosporańskie i stał się wówczas potężnym władcą na Morzu Czarnym.

Feodosija (pol. Teodozja – ok. 80 tys. mieszkańców) – miasto znane było już od VI w. przed narodzeniem Chrystusa jako kolonia grecka, później miasto zasłynęło z handlu niewolnikami pod nazwą Kafa (tur. kafa „czaszka”), z ukraińskich dum historycznych znamy je z opisów wyzwalania niewolników przez Kozaków. Nazwę grecką Feodosija przywrócono po przyłączeniu miasta do Rosji w II poł. XVIII w. (gr. theodosia „dar Boży”).
Jałta (ok. 80 tys. mieszkańców) – była to pierwotnie kolonia genueńska znana z dokumentów XII w. jako Jalita, Dżalita, Hialita (nazwa łacińsko-włoska). Miasto znane z Konferencji Jałtańskiej w lutym 1945 przywódców 3 mocarstw sojuszniczych, którzy wyznaczyli nowy podział Europy po upadku Niemiec hitlerowskich. Tam też zdecydowano o powołaniu Organizacji Narodów Zjednoczonych, której członkiem założycielem była również Ukraina radziecka.

Kilka nazw miejscowości znamy przecież z Sonetów Krymskich A. Mic¬kiewicza: Bachczysaraj (20 tys. mieszkańców), Ałuszta (24 tys. mieszkańców).

Problem przynależności Krymu od czasu do czasu pojawia się teraz, musimy przy tym pamiętać, że w referendum 1 grudnia 1991 r. za niezależnością Ukrainy głosowała absolutna większość mieszkańców Obwodu Krymskiego biorących udział w referendum, co zaskoczyło nawet największych optymistów z kręgu patriotów ukraińskich. Dołącza się tu jeszcze zagadnienie podziału Floty Czarnomorskiej, z czym przywódcy niezależnej Ukrainy i niezależnej Rosji jakoś sobie dotychczas radzili.

***
Do Morza Czarnego przylegają jeszcze dwa obwody ukraińskie, a mianowicie Mikołajowski i Odeski. Obwód Odeski graniczy ponadto z Rumunią i niezależną Mołdawią (Mołdową).

Obwód Mikołajowski utworzony został na Ukrainie w roku 1937 na terenie dolnego dorzecza rzeki Boh i jego ujścia do Morza Czarnego. Obwód Mikołajowski zajmuje obszar 24 660 kilometrów kwadratowych i mieszka tu około 1 miliona 400 tysięcy ludzi, z czego Ukraińcy stanowią ok. 81%, a Rosjanie ok. 14%, mieszkają tu też inne mniej liczne narodowości.

Główne miasto obwodu Mikołajów (ukr. Mykołajiw, rosyjska nazwa często u nas używana Nikołajew), od którego pochodzi nazwa obwodu, zostało założone dopiero w roku 1784 jako warownia, następnie – port rzeczny i morski. Nadano temu miastu nazwę dla uczczenia pierwszego zbudowanego tam statku „Święty Mikołaj”.
Od roku 1802 Mikołajów był stolicą utworzonej nowej guberni Mikołajowskiej, która na pewien czas była przeniesiona do Chersonu. Na samym początku XIX wieku Mikołajów był podporządkowany carskiemu Ministerstwu Wojny razem z Sewastopolem. Była tam siedziba morskiego obserwatorium astronomicznego, założonego w celu dostarczania flocie map. Pod koniec XIX wieku rozwija się tu przemysł maszynowy. Obecnie jest to ważny port nad ujściem rzeki Bohu do Morza Czarnego, ponadto jest to miasto wielce uprzemysłowione. Oprócz przemysłu stoczniowego i maszynowego są tu zakłady (fabryki) skórzano-obuwnicze, włókiennicze, produkujące materiały budowlane i in. Mieszka tu ponad pół miliona mieszkańców.

Teren dzisiejszego obwodu Mikołajowskiego należał ongiś do Rusi Kijowskiej, w okresie XIII, XIV wieku teren ten był w zasadzie pod władzą Tatarów i Turków, od XVIII zaś wieku teren ten podlegał niepodzielnie Rosji. Wtedy zaczęła się nowa kolonizacja terenu przez Ukraińców, a także po części przez inne narodowości.
Do większym miast obwodu Mikołajowskiego należą m.in.:

Perwomajsk (74 tys. mieszkańców) – miasto założone przez ukraińskich przesiedleńców w połowie XVIII w., nazwa została nadana już w okresie radzieckim, przedtem były tam miejscowości Olwiopol i Bohopol.
Wozneseńsk (ok. 40 tys. mieszkańców) – miasto powstało w r. 1795 na miejscu osiedla Zaporożców o nazwie Sokoły. Nazwa cerkiewna od święta zwanego Woznesenije, co odpowiada polskiemu Wniebowstąpieniu.
Żowtnewe (ok. 30 tys. mieszkańców)– miasto powstało jako przystań na rzece Boh; do r. 1938 nosiło nazwę pochodzenia cerkiewnego Bohojawłeńsk (od święta Bohojawłenije odpowiednik polskiego święta Trzech Króli), w okresie radzieckim zmieniono na modłę sowiecką na Żowtnewe, co oznacza po prostu „Październikowe”.
W nazewnictwie miejscowym tego terenu, a w szczególności terenu Obwodu Mikołajowskiego odbijają się bardzo wyraziście ideowe tendencje carskiego samodzierżawija i sowiecko-bolszewickiej ideologii, co można wyjaśnić (nie usprawiedliwić) skomplikowanymi dziejami historycznymi terenu, w których to dziejach absolutnie przeważał totalitaryzm taki czy inny.

***
Obwód Odeski został utworzony w r. 1932, zajmuje obszar 33 300 km2, na którym mieszka ponad 2,5 mln ludzi. Ukraińcy stanowią tu tylko 55,5%, Rosjanie – 22%, Bułgarzy – 7,5%, Mołdawianie – 6,2%. Obwód w swej płd.-wsch. części dotyka Morza Czarnego, z południa na Dunaju graniczy z Rumunią, a na zachodzie z Mołdawią; przy okazji należałoby wspomnieć, że w sąsiedniej Mołdawii mieszka prawie pół miliona Ukraińców i owe niepokoje na tzw. Naddniestrzu, które na szczęście zostały zażegnane, miały swą podstawę m.in. w skomplikowanym przemieszaniu narodowości, wybijających się na niepodległość.

Teren dzisiejszego obwodu Odeskiego należał ongiś do Rusi Kijowskiej, a potem od XIII w. był pod panowaniem Tatarów i Turków, zaś w XVIII wieku Suworow zdobył te ziemie aż do Dunaju dla imperium rosyjskiego.
Główne miasto obwodu Odessa to największy port nad Morzem Czarnym, liczy obecnie ponad 1 milion mieszkańców. Na miejscu dzisiejszej Odessy było zanotowane na pocz. XV w. tatarskie osiedle Kaczybej i twierdza tatarska, którą Rosjanie pod koniec XVIII w. zajęli i przemianowali na Odessę. Jest to nazwa upamiętniająca antyczne miasto o nazwie greckiej Odessos, którą historycy lokalizują gdzieś na zachodnim wybrzeżu Morza Czarnego. Owa grecka nazwa, która pojawiła się w tym czasie, jak wiele innych nazw, była daniną mody na nazwy greckie. W roku 1865 powstał w Odessie Uniwersytet Noworosyjski, który dziś istnieje pod nazwą Uniwersytet Odeski.

Do większych miast obwodu można zaliczyć ponadto:

Izmaił (84 tys. mieszkańców) położony nad północną odnogą Dunaju zwaną Kilią. Miasto było znane od XVI w. jako jedna z najsilniejszych twierdz tureckich, do Rosji został przyłączony w r. 1790 i kilka razy przechodził z rąk do rąk, od r. 1878 ostatecznie na długo pozostał pod panowaniem rosyjskim. Nazwa grecko-starohebrajska od imienia Ismael lub arabska (znany jest w średniowieczu odłam szyitów pod nazwą Izmailici).

Kilia (26 tys. mieszkańców) port na lewym brzegu rzeki Kilii, odnogi Dunaju. Wzmiankę o mieście mamy już w XIV w., kiedy dostało się ono pod władanie Węgrów, a następnie państwa mołdawskiego. W XV w. Turcy zbudowali tam twierdzę. Nazwa ta występuje w ukraińskich dumach historycznych jako cel wypraw kozackich przeciw Turkom. Od roku 1812 wchodzi w skład Besarabii pod panowaniem Rosji, od r. 1918 należy do Rumunii, a od roku 1940 – do ZSRR. Nazwa miasta Chilia znaczy „cela, pustelnia”.

Biłhorod Dniestrowski (ok. 30 tys. mieszkańców) – było na tym miejscu greckie miasto-państwo Tira już w VI w. przed narodzeniem Chrystusa. Według domysłu niektórych historyków w IX w. plemiona Tywerców i Uliczów miały tu swoje centrum nazwane „Białym Grodem” (Biłhorod), od XIII w. należało do Księstwa Halicko-Wołyńskiego, w XIV w. opanowane przez Genueńczyków i nazwane zostało Moncastro (Maurocastro), potem przechodzi pod panowanie Księstwa Mołdawskiego, a na pocz. XVI w. zajmują je Turcy zmieniając nazwę na Akerman, co znaczy „biały kamień” (stąd owe Stepy Akermańskie A. Mickiewicza). Nazwę Biłhorod-Dniestrowski nadano miastu dopiero w r. 1944 nawiązując jak gdyby do dawnej nazwy plemienia Tywerców z IX w.
Trudno byłoby wymienić wszystkie nazwy miast, które na tym terenie, jak widzimy, są różnorakiego pochodzenia, często zmieniane w zależności od sprawujących władzę. Jest to los terenu wybitnie pogranicznego, gdzie ścierały się również kultury słowiańska w postaci ukraińsko-rosyjskiej, romańska w postaci rumuńsko-mołdawskiej i turko-tatarska. Tutaj dotykamy krainy zwanej Bessarabią, która w większości swej należy obecnie do Mołdawii, ale niewielka jej część pozostała w obwodzie Odeskim.

***
Z Mołdawią graniczą jeszcze dwa obwody ukraińskie, a mianowicie: Winnicki i Czerniowiecki.
Obwód Winnicki w jego obecnym zasięgu utworzony został w roku 1932. Dotyka on swoją południową częścią rzeki Dniestru, która stanowi tu jednocześnie granicę państwową pomiędzy Ukrainą i Mołdową.
Mieści się ten obwód na Wyżynie Podolskiej i Naddnieprzańskiej, zajmując obszar 26.500 km kwadratowych, a mieszka tu ponad 2 miliony ludzi, z czego Ukraińcy stanowią 92%, Rosjanie 4,5%, a Polacy według informacji w Encyklopedii Radzieckiej – 1%.

Główne miasto obwodu Winnica (ukr. Winnycia) (360 tys. mieszkańców) odnotowane zostało po raz pierwszy w dokumencie z r. 1363 jako twierdza zbudowana przez Litwinów dla umocnienia swego panowania na Podolu.
Inne ważne miasta w obwodzie Winnickim to:

Żmerynka (32 tys. mieszkańców) – miasto stare, nazwa związana jakby z etnonimem Kimmerioi, tzn. z plemieniem kimeryjskim, które w zamierzchłych czasach mieszkało na południu Ukrainy, ale to prawie legenda.
Koziatyn (25 tys. mieszkańców) znany z XVIII w. w związku z ruchem hajdamackim, nazwa typowo ukraińska typu Husiatyn, Telatyn i in.

Mohylów Podolski (26 tys. mieszkańców) powstał w XVI w. jako Mohylów już pod panowaniem polskim.
Chmielnik (ukr. Chmilnyk) (20 tys. mieszkańców) – znany od XIV w.

Tulczyn (ok. 15 tys. mieszkańców) – powstało w XVI w. jako twierdza dla obrony majątków magnatów Kalinowskich przed napadami Tatarów.

Bar (12 tys. mieszkańców). Znane od 1425 r. miasto Row królowa Bona Sforza przemianowała na Bar dla upamiętnienia swego Księstwa Bari. Od tego miasta pochodzi nazwa Konfederacji Barskiej 1768 r. Właśnie w Barze szlachta zawiązała zbrojny związek dla obrony przywilejów szlachty i katolicyzmu oraz niezawisłości Rzeczypospolitej.

Teren dzisiejszego obwodu Winnickiego obfituje w liczne zabytki wskazujące na historię związaną z wydarzeniami ważnymi tak dla samej Ukrainy, jak i całej ówczesnej Rzeczypospolitej przedrozbiorowej.
Urodzili się tu i działali tacy wybitni twórcy literatury ukraińskiej, jak m.in.

Stepan Rudański – poeta i folklorysta ukraiński w XIX wieku, twórca romantycznych ballad opartych na motywach pieśni burłackich, twórca bardzo popularnych na Ukrainie humoresek, tzw. spiwomowek. Rudański urodził się we wsi Chomutyńce koło Żmerynki w rodzinie duchownego prawosławnego.

Mychajło Kociubyński, prozaik ukraiński z przełomu XIX i XX wieku, autor opowieści i nowel o tematyce społecznej, jak również opowieści „Cienie zapomnianych przodków”, znanej też z filmu o tym samym tytule o życiu Hucułów, urodził się w samej Winnicy w roku 1864.

Inny prozaik ukraiński już w XX wieku piszący powieści o życiu wsi ukraińskiej Mychajło Stelmach urodził się we wsi Diakiwci koło Winnicy w rodzinie chłopskiej. Jego słynna powieść „Prawda i krzywda” została przetłumaczona na język polski w roku 1961.

Z ciekawych zabytków w Winnicy wymienia się kościół i klasztor Jezuitów fundowany w XVII wieku, klasztor Dominikanów również z XVII wieku, pałac Grocholskich i in.

***
Obwód Czerniowiecki (ukr. Czerniwećka obłast) utworzony został w r. 1940 po zajęciu przez wojska radzieckie Północnej Bukowiny i Bessarabii, które w okresie dwudziestolecia międzywojennego należały do Rumunii. Obwód zajmuje obszar 8100 km2, na którym zamieszkuje 900 tys. ludzi, z czego Ukraińcy stanowią 67%, Rumuni i Mołdawianie – 19%, Rosjanie – 6,6%, Żydzi – 5,5, Polacy – ok. 1%.

Jest to przede wszystkim Bukowina, która należała ongiś do Rusi Kijowskiej i Księstwa Halicko-Wołyńskiego, od XIV w. weszła w skład Księstwa Mołdawskiego, zaś w XVI w. wraz z Księstwem Mołdawskim – do Turcji. Na terenie obwodu Czerniowieckiego leży Chocim, gdzie miała miejsce słynna Wojna Chocimska, przykład polsko-kozackiego braterstwa broni w r. 1621 pod wodzą Hetmana Wielkiego Litewskiego Jana Karola Chodkiewicza i Hetmana Kozackiego Piotra Konaszewicza Sahajdacznego, o którym pieśń głosi: „Poperédu Sahajdácznyj wedé swojé wijśko, wijśko zaporóśke” Przez pewien czas panowała tu Rosja w XVIII w., ale już od roku 1774 do 1918 teren ten był pod panowaniem monarchii habsburskiej, w okresie zaś międzywojennym (1918–1940) należał do Rumunii. Tam znajdowała się granica polsko-rumuńska, przez którą przechodziła część rządu polskiego w ucieczce przed zagrożeniem niemiecko-hitlerowskim i sowieckim w r. 1939. W okresie II wojny światowej był to teren państwa rumuńskiego, które jako sojusznik Niemiec otrzymało ziemie dalej na wschód aż po Odessą tworząc tzw. „Wielką Rumunię”.

Teren obwodu wybitnie wielokulturowy. W dzisiejszych Czerniowcach oprócz instytucji ukraińskich, rosyjskich, są też towarzystwa kulturalne: rumuńsko-mołdawskie, żydowskie i polskie.

Główne miasto obwodu Czerniowce (ukr. Czerniwci – 220 tys. mieszkańców) położone nad rzeką Prut powstało jeszcze w XII w. Było ważnym centrum Bukowiny, a położone w granicach monarchii austro-węgierskiej było administracyjnie wydzielone. W mieście jest uniwersytet, tu urodzili się i tworzyli znani pisarze ukraińscy: J. Fedkowycz, O. Kobylańska, O. Makowej i in. W podstawie nazwy miasta przymiotnik czornyj „czarny”, ukształtowany formantem -owce, typowym dla tego terenu.

Inne ważniejsze miasta i miasteczka obwodu to:

Chocim (ukr. Chotyn) od imienia osobowego Chotim „chciany” (ok. 15 tys. mieszkańców) – miasto powstało jeszcze w okresie Rusi Kijowskiej.

Miasteczka tu nieduże, do największych należy: Kicmań, Wyżnycia, Zastaw¬na, Nowosełycia.
Obwód Czerniowiecki graniczy na południu z Mołdawią i Rumunią na północy zaś za Dniestrem – z obwodami „podolskimi” – Chmielnickim i Tarnopolskim.

***
Obecny obwód Chmielnicki położony na terenie Podola Środkowego został utworzony w roku 1937 jako Obwód Kamieniecko-Podolski, a nazwę tę zmieniono dopiero w roku 1954 dla uczczenia 300-lecia Rady Perejasławskiej, w której wyniku Lewobrzeżna Ukraina została podporządkowana moskiewskiemu carowi, i Hetmana Ukrainy Bohdana Chmielnickiego.

Zachodnia granica obwodu Chmielnickiego pokrywa się z dawną granicą Monarchii Austriacko-Habsburskiej i Cesarstwa Rosyjskiego, powstałą w wynika pierwszego rozbioru Rzeczypospolitej, i z późniejszą granicą polsko-sowiecką w okresie dwudziestolecia międzywojennego.

Obwód zajmuje obszar 20.600 kilometrów kwadratowych, a mieszka tu ok. 1.600 tysięcy ludzi, z czego, jak podawała w roku 1965 Encyklopedia Radziecka, Ukraińcy stanowią tu 90%, Polacy 4,5%, a Rosjanie prawie 4%.
Główne miasto obwodu Chmielnicki (ukr. Chmelnyćkyj) do r. 1954 nosiło nazwę Proskuriw (polska tradycyjna nazwa Płoskirów). Wiadomość o tym mieście jako majątku króla polskiego pochodzi z końca XV w. Dawne brzmienie nazwy Płoskuriw pod koniec XVIII w. już za panowania rosyjskiego zmieniono na Proskuriw, a w r. 1954, kiedy świętowano bardzo hucznie 300-lccic Rady Perejasławskiej, zmieniono tę nazwę dla uczczenia Bohdana Chmielnickiego. Ma ono ok. 200 tys.mieszkańców.

Inne większe miasta obwodu Chmielnickiego to:

Kamieniec Podolski (86 tys. mieszkańców) miasto notowane już w XI w., po upadku Rusi Kijowskiej należy do Litwy i od XV w. do Polski i tu właśnie zbudowano twierdzę najważniejszą na Podolu, Kamieniec był wtedy centrum woj. Podolskiego. W rezultacie drugiego rozbioru Rzeczypospolitej dostało się pod panowanie Rosji.
Szepetówka (ukr. Szepetiwka – 43 tys. mieszkańców) znana od XVI w.
Sławuta (ok. 30 tys. mieszkańców) powstała w XVII w.

Iziasław (dawniej: Zasław ok. 13 tys. mieszkańców) założony został jeszcze w 987 r. przez księcia Włodzimierza Wielkiego.

Latyczów (ukr. Łetycziw, ok. 10 tys. mieszkańców) znany od pocz. XIII w. i cały szereg innych miast o ciekawej historii.

Historia tego terenu odnosi się do Rusi Kijowskiej, panowania Litwy, a następnie Rzeczypospolitej dwojga narodów, jak również późniejszych wydarzeń bardziej tragicznych w jej skutkach dla państwowości tak polskiej, jak i ukraińskiej, a mianowicie – rozbioru Rzeczypospolitej w XVIII wieku, wojny polsko-bolszewickiej i wydarzeń późniejszych z okresu drugiej wojny światowej.

***
Obwód Żytomierski położony jest na północ od omówionych już obwodów Chmielnickicgo i Winnickiego i graniczy w swej północnej części z Białorusią, w zachodniej swej części granica obwodu prawie się pokrywa z granicą polsko-radziecką w okresie dwudziestolecia międzywojennego. Obwód Żytomierski utworzony został w r. 1937 na Nizinie Poleskiej i Wyżynie Naddnieprzańskiej na obszarze 29 900 km2, na którym mieszka 1600 tys. ludzi, z czego Ukraińcy stanowią 84,5%, Polacy – 6,4%, Rosjanie – 5,4%, Żydzi – 2,6% i in.
Główne miasto Żytomierz (ukr. Żytomyr) znane jest od XIII wieku i ma nazwę starą słowiańską od imienia Żytomir.

Z innych miast obwodu należy tu wspomnieć:

Berdyczów (81 tys. mieszkańców) – według historyków miejscowość, gdzie obecnie znajduje się Berdyczów, znana z dokumentów od 1545 r., książę litewski Gedymin podarował Tyszkiewiczom w r. 1320. Nazwa oparta na imieniu osobowym Berdycz. Miasto znane było w XVIII w. i później ze słynnych jarmarków, stąd porównanie „Targuje się jak przekupka berdyczowska”, „Bogaty jak berdyczowski bankier”, a oprócz tego słynne „Pisz na Berdyczów”, co w Nowej księdze przysłów tłumaczy się: „Zwrot nieznanego bliżej pochodzenia, powstały najprawdopodobniej z powodu źle funkcjonującej poczty na dawnych kresach wschodnich” (t. I, s. 75).
Nowogród Wołyński (44 tys. mieszkańców) znany od 1257 r. jako Zwiahel.

Korosteń (66 tys. mieszkańców) znany od r. 945 jako Iskorosteń – jedno z miast plemienia Drzewian.
Owrucz (13 tys. mieszkańców) zanotowane pod r. 946 jako Wruczyj (kipiący) – jedno z miast plemienia Drzewian.

Malin (ok. 17 tys. mieszkańców) założony był jeszcze w Xl w.

Radomyszl (13 tys. mieszkańców) odnotowany pod r. 1150 jako Mykhorod, Miczesk.
Korostyszów (ok. 20 tys. mieszkańców) również miasto stare, które w XIV w. zajęła Litwa.
Następne 5 obwodów współczesnej Ukrainy zostały oficjalnie utworzone 4 grudnia 1939 po wkroczeniu wojsk sowieckich na teren międzywojennego państwa polskiego na terenie województw Wołyńskiego, Tarnopolskiego, Stanisławowskiego i wschodniej połowy województwa Lwowskiego. Powstały więc w grudniu 1939 r. obwody Rówieński, Wołyński, Tarnopolski, Stanis¬ławowski (obecnie Iwano-Frankowski) i Lwowski.

Obwód Rówieński zajmuje część Polesia i płn. Wołynia, wschodnią cześć byłego województwa Wołyńskiego z okresu międzywojennego. Na północy graniczy z obwodem Pińskim (Białoruś), a na wschodzie jego granica pokrywa się w zasadzie z granicą polsko-radziecką do 1939 r. Obwód zajmuje obszar ok. 200 000 km2, na którym mieszka ok. 1160 tys. ludzi, z czego według informacji encyklopedycznych z lat 60. Ukraińcy sianowią 93,4%, Rosjanie 4,2%. Białorusini – 1,2%.

Główne miasto obwodowe to Równe (ukr. Riwne). Ros. nazwa Rowno używana oficjalnie od zaborów została narzucona w okresie radzieckim Ukraińcom, obecnie, jak się wydaje, na Ukrainie wraca się do nazwy Riwne. Liczy ok. 250 tys. mieszkańców Jest to miasto stosunkowo stare, wspomina się pod rokiem 1282 jako miasto w Księstwie Halicko-Wołyńskim. Od drugiej połowy XIV wieku Równe zostało włączone do Wielkiego Księstwa Litewskiego, a od 1569 – do Korony. Wtedy stało się własnością najpierw rodziny Ostrogskich, najbogatszych magnatów w całej Rzeczpospolitej, a następnie – rodziny Lubomirskich. Od końca XVIII w. Równe należało do Cesarstwa Rosyjskiego (zabór rosyjski), w okresie dwudziestolecia międzywojennego znajdowało się na terenie Drugiej Rzeczpospolitej, od 1939 roku okupacja sowiecka, potem – niemiecka.

Z innych większych miast obwodu należy wspomnieć:

Ostróg (ukr. Ostroh, 13 tys. mieszkańców), w Latopisie odnotowane pod r. 1100. W XVI–XVII w. był Ostróg ważnym ośrodkiem kulturalnym i wydaw¬niczym ze słynną drukarnią i szkolą, tu została wydrukowana słynna Biblia Ostrogska, wielkie zasługi na polu kultury ukraińskiej położył magnat Konstan¬ty Ostrogski (1526–1608), którego nazwisko wzięło się od nazwy miasta Ostróg.

Dubno (40 tys. mieszkańców) zapisane zostało w Latopisie pod r. 1100 jako centrum udzielnego księstwa w formie Duben, w mieście jest m.in. zamek książąt Ostrogskich z XV w., który jest obecnie restaurowany.
Korzec (ukr. Koreć, ok. 10 tys. mieszkańców) zapisany został pod r. 1150 jako Korczesk.

Dubrowica, ukr. Dubrowycia (ok. 8 tys. mieszkańców) już w XII w. było to centrum udzielnego księstwa.

Zdołbunów (20 tys. mieszkańców) znany od 1570 r. jako Dolbunów.

Radziwiłłów (ok. 6 tys. mieszkańców) przemianowany został w r. 1939 na Czerwonoarmijsk.

Kostopol, ukr. Kostopil (32 tys. mieszkanców) powstał pod koniec XVIII w.

Sarny (16 tys. mieszkańców) miasto powstało dopiero pod koniec XIX w. jako osiedle przy stacji kolejowej.

***
Na zachód od obwodu Rówieńskiego na obszarze zachodniego Polesia i Wyżyny Wołyńsko-Podolskiej rozciąga się Obwód Wołyński, graniczący na północy z Białorusią, a na zachodzie kończy się na rzece Bugu, która stanowi jednocześnie obecną granicę polsko-ukraińską i zachodnią granicę obwodu Wołyńskiego z województwem Lubelskim (do niedawna z woj. Chełmskim i Zamojskim). Obszar obwodu zajmuje ok. 20.200 km2, mieszka tu ponad 1 milion ludzi, z czego większość stanowią Ukraińcy (95%), mieszkają też Rosjanie, Polacy, Żydzi i inne narodowości.

Nazwa obwodu historyczna Wołyń przetrwała mimo tylu zmian dziejowych ponad 1000 lat. Wołyń to nazwa bardzo stara i ma najróżnorodniejsze próby etymologii: Pierwsza –- ma w swej podstawie rdzeń wiel- /– wel- o znaczeniu „wielki”, więc mogłaby pochodzić od jakiegoś imienia osobowego; druga – od nazwy zwierzęcia ‘wół; trzecia – od litewskiego (bałtyckiego) uola „skała”; z germańskiego wahlos „obcy” i mogłaby być spokrewniona z etnonimem Wołoch. Tak czy inaczej nazwa terenu pochodzi najprawdopodobniej od nazwy grodu Wołyń, a od terenu powstała nazwa plemienia Wołynianie. Na terenie historycznego Wołynia powstawały liczne grody.
Już w X w. Wołyń stanowił część składową Rusi Kijowskiej i wtedy książę Włodzimierz założył miasto, oddał je swemu synowi Wsewołodowi, który miasto nazwał na cześć swego ojca Włodzimierzem. Miasto było stolicą Księstwa Włodzimiersko-Wołyńskiego i biskupstwa prawosławnego do XIV w. Obecnie miasto nazywa się Włodzimierz Wołyński (ukr. Wołodymyr Wołynśkyj) i mieszka w nim ok. 40 tys. ludzi. Nazwa Księstwa Włodzimierskiego została przekształcona po łacinie na Lodomeria przez Węgrów, których królowie przez wiele lat nazywali się dodatkowo „rex Galiciae et Lodomeriae”.

W II połowie XIV w. po walkach Polski, Litwy i Węgier o Wołyń, zachodnia część Wołynia przeszła pod panowanie Polski, a po unii lubelskiej cały Wołyń wszedł w skład Korony, tj. polskiej części Rzeczypospolitej i wtedy stworzono duże województwo Wołyńskie z centrum w Łucku. Większość ziemi na terenie owego województwa należała do polskich i spolonizowanych rusko-ukraińskich rodów magnackich – Ostrogskich, Lubomirskich, Wiśniowieckich, Zasławskich, Sanguszków. Po rozbiorach Rzeczypospolitej przez pewien czas było ustanowione Namiestnictwo Wołyńskie, a od r. 1797 na podstawie carskiego ukazu stworzono Gubernię Wołyńską, która istniała aż do końca I wojny światowej. W okresie międzywojennym znów było województwo Wołyńskie, a od 1939 – Obwód Wołyński. Jest to niezwykle rzadki przypadek, żeby nazwa terenu tak długo utrzymała się w oficjalnych jednostkach administracyjnych, mimo wielu zmian i wydarzeń historycznych.
Główne miasto w obwodzie Łuck (ok. 220 tys. mieszkańców) jest bardzo stare, wspomina je Latopis pod r. 1085 jako Łuczesk.

Łuck należał do Księstwa Kijowskiego, a następnie – do Halicko-Wołyńskiego. W XIII wieku Łuck był stolicą samodzielnego księstwa podbitego w 1320 roku przez Litwę, a następnie był to przedmiot sporów między Polską a Wielkim Księstwem Litewskim. Już w XIII wieku Łuck jest stolicą biskupstwa rusko-bizantyjskiego, a od XV w. – rzymsko-katolickiego. W tymże XV w. Łuck otrzymuje prawa miejskie. W roku 1569 przyłączony do Korony i staje się stolicą województwa Wołyńskiego. W Łucku była też największa gmina żydowska na Wołyniu.
Kiedy w 1939 roku wkroczyły do Łucka wojska sowieckie, nastąpiły duże deportacje ludności w głąb ZSRR, a tuż przed wybuchem wojny niemiecko-sowieckiej NKWD dokonało egzekucji kilkuset więźniów. Za okupacji niemieckiej był to rejon działalności partyzantki sowieckiej, polskiej i ukraińskiej.
Do najstarszych miast na terenie obwodu Wołyńskiego należą: Włodziemierz Wołyński, Uściług, Kamień Kaszyrski, Ratne, Horochów, Lubeszów, Kowel, Rożyszcze, Łokacze.

Włodziemierz Wołyński (ukr. Wołodymyr Wołynśkij) liczy obecnie ok. 40 tys. mieszkańców. Założony był w drugiej połowie X wieku i wzmiankowany jest już w r. 988 jako stolica księstwa włodzimiersko-wołyńskiego i biskupstwa obrządku bizantyjsko-ruskiego. W XIV wieku miasto zajęte zostało przez króla Kazimierza II Wielkiego, który ustanowił tu biskupstwo łacińskie. W drugiej połowie XIV w. miasto opanowała Litwa, a w 1569 włączono je do Korony. W mieście, które od wieku XV zaczęło tracić na swej świetności, pozostało wiele starych zabytków, głównie świątyń i zamków o historii możliwie najstarszej.
Poza Łuckiem i Włodzimierzem jest na terenie obwodu jeszcze kilka miejscowości z długą historyczną przeszłością:

Uściług, ukr. Ustyłuh znany z Latopisu pod r. 1150 (obecnie osada miejska, ok. 5 tys. mieszkańców).
Kamień Kaszyrski (ok. 7 tys. mieszkańców) znany od XII w., Ratne (obecnie osada, 3 tys. mieszkańców), Horochów (ok. 8 tys. mieszkańców, w Latopisie pod rokiem 1240), Lubeszów (osada, 5 tys.) datują swą historię od w. XIII.

Nieco młodszymi miastami są: Kowel (51 tys., z I poł. XIV w.), Rożyszcze (osada, 10 tys. mieszkańców, znane od r. 1377), Łokacze (osada 3 tys., wspomniane w r. 1545 jako miasto z zamkiem i twierdzą) i zupełnie młode jeszcze miasto Nowowołyńsk, które zaczęto budować dopiero w r. 1951 w związku z odkryciem Zagłębia Węglowego Lwowsko-Wołyńskiego niedaleko granicy z Polską.
Granica państwowa ukraińsko-białoruska nie pokrywa się z granicą językowo-etniczną, która dość płynnie i miękko przechodzi z zespołu ukraińskiego do białoruskiego na terenie obwodu Brzeskiego, który należy do Białorusi. Jest to problem Polesia i Poleszuków, którzy nawet ostatnio, jak się słyszy, próbują tworzyć nowy język literacki poleski, co można uznać za folklor kulturalno-polityczny, pojawiający się niekiedy na pograniczach.

***
Obwód Tarnopolski, ukr. Ternopilśka obłast, zajmuje teren Wyżyny Podolskiej na północ od Dniestru, w przybliżeniu taki sam obszar, jak międzywojenne województwo Tarnopolskie. Obszar obwodu Tarnopolskiego liczy 13 800 km2, na którym mieszka ok. 1200 tys. ludzi, z czego według oficjalnych danych Ukraińcy stanowią obecnie 95%, Polacy – 2,2%, Rosjanie – 2,5%. W obwodzie tym był najwyższy procent głosujących za niezależne państwo ukraińskie w referendum 1 grudnia 1991, bo prawie 99%. Byli wśród nich również miejscowi Polacy, których ilość oficjalnie notowana jest zapewne zaniżona, bo w okresie międzywojennym liczba Polaków stanowiła według różnych obliczeń 30–40%, szczególnie w miastach i miasteczkach. Ale była przecież repatriacja po II wojnie światowej i ludzie masowo z niej skorzystali w obawie przed władzą sowiecką, którą znali z r. 1939. W tym okresie wywózki na wschód dotknęły wszystkich, lecz w pierwszym rzędzie Polaków.
Kwitło tu życie kulturalne wśród Ukraińców, Polaków, Żydów, ścierały się tendencje polityczne i wzbogacały się kultury. Na wsi dominowała kultura ludowa i gwary ukraińskie, w miastach dominowała kultura w jej polskiej formie językowej, tworzyła się specyficzna symbioza kulturalna, dająca wyniki również pozytywne dla jednej i drugiej strony. Kilka wieków takiego współżycia odcisnęło widoczny znak na kulturze polsko-kresowej i galicyjsko-ukraińskiej.

Główne miasto tego obwodu wybitnie wiejsko-rolniczego Tarnopol (ukr. Ternopil) liczący ok. 230 tys. mieszkańców po raz pierwszy odnotowane zostało w przywileju króla polskiego Zygmunta I z roku 1540 jako Tarnopole, (ukr. Ternopilla „pole z tarniną”), stąd chyba nazwa, potem zbudowano tu twierdzę, budowano cerkwie i kościoły. Podczas II wojny światowej Tarnopol był zniszczony prawie doszczętnie, po wojnie wyrosło jakby zupełnie nowe miasto.

Prawa miejskie Tarnopol otrzymał w roku 1548, miasto było własnością m.in. Zamojskich, Sobieskich i Potockich. Od XVI w. miasto było dużym skupiskiem Żydów, którzy w r. 1939 stanowili ok. 40% wszystkich mieszkańców. Miasto i całe Zachodnie Podole znalazło się w wyniku pierwszego rozbioru Rzeczypospolitej w r. 1772 w granicach Monarchii Habsburskiej; po pierwszej wojnie światowej w odrodzonym Państwie Polskim – drugiej Rzeczpospolitej; będąc głównym ośrodkiem życia gospodarczego Podola. W roku 1939 miasto i całe województwo włączone zostało do Ukraińskiej Republiki Radzieckiej.

Na terenie obwodu Tarnopolskiego jest wiele miast i miasteczek znanych z historii różnych okresów, w chwili obecnej przeważnie upadających i zanied¬banych, została im na ogół tylko sława lub niesława historyczna:
Trembowla, ukr. Terebowla (ok. 14 tys. mieszkańców) odnotowana została pod r. 1097 w Latopisie jako centrum księstwa udzielnego.

Zborów, ukr. Zboriw (ok. 4 tys. mieszkańców) – pierwsza wzmianka pod r. 1166 jako Werchostaw. Nowa nazwa znana jest od XV w., kiedy to okoliczne ziemie stały się własnością rodziny magnackiej Zborowskich, a następnie Sobieskich. W zachowanym do dziś zamku z 1 połowy XVII w. podpisano Ugodę Zborowską w 1649 r. między Polską i Kozakami po bitwie pod Zborowem.

Krzemieniec (25 tys. mieszkańców), ukr. Kremeneć, po raz pierwszy od¬notowany w dokumencie z r. 1226. Był grodem warownym Księstwa Halicko-Wołyńskiego. Potem stał się ważnym ośrodkiem kulturalnym ze znaną w okre¬sie XVI–XVII w. drukarnią. Od roku 1805 istniało tu słynne Liceum Krzemienieckie. Urodził się tu Juliusz Słowacki, obecnie otoczony szczególną czcią przez miejscową ludność i władze, wiele instytucji nosiło i nosi nazwę im. J. Słowackiego. Duża część twórczości Słowackiego, tematycznie związana z Ukrainą, zaliczana jest do tzw. „szkoły ukraińskiej” romantyzmu polskiego.

Zbaraż (ok. 14 tys. mieszkańców) zanotowany był pod rokiem 1211 jako centrum księstwa udzielnego, w r. 1649 miało miejsce znane oblężenie Zbaraża przez wojska kozacko-tatarskie. Pozostał zamek-twierdza z I połowy XVII w.

Brzeżany, ukr. Bereżany (ok. 15 tys. mieszkańców) – pierwsza notka o tym mieście pochodzi z r. 1375. Potem w r. 1554 Sieniawscy zbudowali tu zamek.

Buczacz (ok. 12 tys. mieszkańców) pierwsza wzmianka z r. 1397. W r. 1672 zawarto tu traktat między Polską i Turcją, w wyniku którego oddano wtedy Turcji woj. Podolskie, Bracławskie i południową cześć Kijowszczyzny. W Buczaczu pozostały ruiny twierdzy z XVI w.

Czortków (25 tys. mieszkańców) znany od XIV w.

Kopyczyńce, ukr. Kopyczynci (ok. 7 tys. mieszkańców) – w XIV–XV w. znane jako miasto w Województwie Ruskim.

Monasterzyska, ukr. Monastyryśka (ok. 5 tys. mieszkańców) odnotowane zostały po raz pierwszy pod datą 1454 jako własność Monastyrskich, Siemieńskich, Potockich.

Podhajce, ukr. Pidhajci (ok. 5 tys. mieszkańców) znane od XV w., pod Podhajcami miały miejsce w XVII w. dwie znane w historii bitwy.

Nieco później wzmiankowane były takie znane miejscowości z tego terenu, jak Poczajów, Borszczów, Zaleszczyki, Chorostków, Husiatyn, Skałat, obecnie małe miasteczka lub osady.

Teren Podola Zachodniego bogaty jest w historię wspólną dla co najmniej trzech narodów – Ukraińców, Polaków i Żydów. Wydarzenia historyczne były znaczące, sławne, niekiedy okrutne. Ziemie tu są wyjątkowo żyzne, urodzajne. Mieszkańcy Buczacza z dumą pamiętają o tym, że w tym mieście starym, o ciekawych zabytkach historycznych urodził się pod koniec XIX wieku laureat literackiej Nagrody Nobla z roku 1966 Szmuel Agnon, który już na terenie Palestyny pisał powieści i opowiadania archaizowanym językiem hebrajskim, które to powieści obrazowały środowiska hasydzkie z przełomu XIX i XX wieku.

***
Obwód Lwowski zajmuje wschodnią część byłego województwa Lwow¬skiego między obwodem Wołyńskim i Karpatami, na zachodzie graniczy z woj. Podkarpackim i Lubelskim dzisiejszego państwa polskiego. Leży na obszarze 21 800 km2, gdzie mieszka ok. 2,8 mln ludzi, z czego według informacji w encyklopedii radzieckiej z lat 60. Ukraińcy stanowili 86%, Rosjanie 8,5%, Polacy – 3%, Żydzi – 1,5%.

Obwód obejmuje środkową część Bojkowszczyzny, wschodnią większą część Nadsania i zachodnią część Naddniestrza, stąd mamy na tym terenie ukraińskie gwary bojkowskie, nadsańskie i naddniestrzańskie.
Jest to ogromnie ważne centrum życia kulturalnego zarówno polskiego w niedawnej przeszłości, jak i ukraińskiego (przede wszystkim Lwów).

Główne miasto obwodu, Lwów, nazywany przez różnych różnie, a więc ukr. Lwiw, staroukr. i ros. Lwow, niem. Lemberg, po łacinie: Leopolis, po raz pierwszy wspomina je Latopis pod r. 1256. Nazwa miasta pochodzi od imienia Lew, który był synem księcia Daniela Halickiego (XIII w.). W r. 1356 król Kazimierz Wielki nadał grodowi prawa miejskie wg prawa magdeburskiego. Po I rozbiorze Rzeczypospolitej w 1772 r. Lwów był siedzibą władz i sejmu galicyjskiego.

Po I wojnie światowej wybuchła wojna polsko-ukraińska, w której o Lwów walczono szczególnie. Lwów był też stolicą aż trzech metropolii trzech wyznań katolickich: rzymskokatolickiego, greckokatolickiego (ukraińskobizantyjskiego) i ormiańskokatolickiego. Poza tym w okresie XIX–XX w. rola Lwowa w rozwoju kultury ukraińskiej była ogromna wobec faktu, że na terenie imperium rosyjskiego język ukraiński był zakazany ukazem carskim. Przez pewien czas był więc Lwów najważniejszym ośrodkiem ukraińskiej kultury i nauki.
Obecnie mieszka we Lwowie ponad 800 tys. ludzi, w tym głównie Ukraińcy, pewna ilość Rosjan, a Polaków według najnowszych niepełnych informacji jest ok. 20–30 tysięcy. Należy pamiętać też o tym, że na tym terenie rodziny mieszane polsko-ukraińskie były zjawiskiem stosunkowo częstym. We Lwowie wydawana jest obok wielu gazet ukraińskich również „Gazeta Lwowska” po polsku, a jedną z redaktorek tej gazety jest Irena Masalska, która niedawno ukończyła polonistykę na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim.

We Lwowie jest Uniwersytet datujący się rokiem 1661-ym oraz Politechnika mająca ponad 150 lat swojego istnienia, Muzeum Historyczne i Etnograficzne, oba założone w XIX wieku i szereg innych instytucji kulturalnych.
We Lwowie istnieje wiele starych i słynnych zabytków, które należą do co najmniej dwóch narodowych kultur – polskiej i ukraińskiej, pewien ślad w kulturze miasta pozostawili w tym mieście również Żydzi, Ormianie, Niemcy.
Trudno byłoby wymienić wszystkie przejawy kultury Lwowa. Wspominają o tym dość często starzy Lwowianie również w dzisiejszych mass-mediach polskich.

Na rozwój historyczny obwodu Lwowskiego można spojrzeć poprzez historię kilku najstarszych miast od okresu Rusi Kijowskiej, Księstwa Halicko-Wołyńskiego i przynależności tego terenu do Rzeczypospolitej od XIV w. W XI w. według dokumentów historycznych istniały już miasta:

Bełz zanotowany w Latopisie pod r. 1030, w XII–XV wiekach był stolicą Księstwa Bełzkiego, a potem województwa Bełzkiego. Obecnie liczy ok. 5 tys. mieszkańców.

Drohobycz (80 tys. mieszkańców) – według podania w połowie XI w. była tu wieś Bycz, zrujnowana przez Tatarów, potem powstała miejscowość Druhyj Bycz i stąd potem nazwa Drohobycz. Ale to legenda. Językoznawcy stwierdzają, że w podstawie nazwy jest imię osobowe Dorohobyt. Toponim w swej obecnej formie ma cechy ukraińskie (h oraz -cz) i polską (-oro- zamieniono na -ro-), typowo hybrydalna nazwa na pograniczu językowym. Tu mieszkał i tworzył Bruno Schultz, wybitny pisarz piszący po polsku.
Sambor (40 tys. mieszkańców) powstał w II poł. XI w.

W XII–XIII w. zapisano po raz pierwszy takie miejscowości:

Busk (ok. 8 tys. mieszkańców) widnieje w Latopisie pod r. 1100 jako centrum Ziemi Wołyńskiej.

Żydaczów (ok. 11 tys. mieszkańców) znany już w r. 1164 z Latopisu jako Udecziw.

Gródek, ukr. Horodok (I5 tys. mieszkańców) pojawił się w Latopisie pod r. 1213 jako miasto w Księstwie Halicko-Wołyńskim. Ponieważ Gródków jest wiele, otrzymał później przymiotnik Jagielloński na podkreślenie panowania tam później Jagiellonów, a pretekstem do tego był fakt, że w mieście tym zmarł w r. 1434 Władysław Jagiełło.
Brody (17 tys. mieszkańców) znane ze źródeł XII-wiecznych. W XVI w. założono tu twierdzę.

Bóbrka, ukr. Bibrka (ok. 3 tys. mieszkańców) notowana w Latopisie Halicko-Wołyńskim pod r. 1211.

Sądowa Wisznia, ukr. Sudowa Wysznia (6 tys. mieszkańców) w Latopisie pojawia się pod r. 1230 jako Wysznia, od r. 1443 odbywały się tu sejmiki i sądy, więc dodano do nazwy miasta przymiotnik Sądowa.

Już w okresie panowania tu królów polskich powstały od połowy XIV w. takie miasta, jak:

Borysław (XIV w.), Stryj (w XIV w. znany z tego, że był tam zamek), Sokal (od 1411), Turka (XV w.), Jaworów (XIV w.), Złoczów, ukr. Zołocziw (od XV w.), Żółkiew, ukr. Żowkwa, której trzeba było do niedawna szukać w radzieckich encyklopediach pod hasłem Nesterow, bo władza sowiecka zmieniła nazwę po wkroczeniu na ten teren, żeby uczcić rosyjskiego lotnika jeszcze z czasów carskich, który tam właśnie zginął w walce powietrznej z Austriakami. Nazwa Żółkiew znana jest od XIV w. i stąd najprawdopodobniej wzięli Żółkiewscy swe nazwisko; Radechów (od 1493), Rawa Ruska (od XV w.), Kamionka Strumiłowa, obecna nazwa Kamianka Buźka (XV w.), Jaworów (od r. 1376), Skole (od 1397), Mościska (od 1404), Chodorów (od r. 1394), Truskawiec (uzdrowisko, w XV–XVI w. był własnością królów polskich) i szereg innych mniejszych i młodszych miejscowości.
Należy przypomnieć jeszcze jedną ingerencję władz radzieckich w nazewnictwo tego terenu, a mianowicie nazwę Krystynopol, znaną od r. 1553, zmieniono na Czerwonohrad.

Obwód Lwowski obfituje w bogate wydarzenia historyczne związane z okresem Księstwa Halicko-Wołyńskiego, Rzeczypospolitej przedrozbiorowej, długiego panowania monarchii habsburskiej od I rozbioru Polski. Kultura ukraińska, ta ludowa i owa miejska, od XIV w. ścierała się tu z kulturą łacińsko-polską ku wzbogaceniu obu zespołów kulturowych.

***
Obwód Iwanofrankowski (do r. 1962: Stanisławowski) zajmuje Huculszczyznę, wschodnią część Bojkowszczyzny, Pokucie i płn. część Naddniestrza, w swej płd. części dotyka granicy ukraińsko-rumuńskiej. Obszar obwodu liczy 13.900 tys. km2, na którym mieszka 1 milion 500 tys. osób, z czego 95% stanowią Ukraińcy, 3,5% – Rosjanie (przybywali tu w r. 1939), ok. 1% – Polacy i in. Do r. 1939 teren Województwa Stanisławowskiego był w przybliżeniu taki sam jak obecny obwód.

Teren obwodu jak całej Galicji Wschodniej – wchodził w skład Rusi Kijowskiej, potem – Księstwa Halicko-Wołyńskiego, od XIV w. znajduje się w granicach Królestwa Polskiego, a od pierwszego rozbioru Rzeczypospolitej należy do Austrii i Austro-Węgier, po pierwszej wojnie światowej –- w granicach drugiej Rzeczypospolitej, potem w r. 1939 okupacja sowiecka, od r. 1941 –- niemiecka, po wojnie należy do Ukrainy Radzieckiej. Teren niezwykle bogaty i różnorodny kulturalnie występuje tu ukraińska ludowa kultura huculska, bojkowska, pokucka. Znajdują się tu także liczne zabytki upamiętniające historię terenu.

Główne miasto obwodu Iwanofrankowsk (do r. 1962 Stanisławów, ukr. Stanisłáw lub Stanysławiw) powstało w XVII w. i otrzymało nazwę od magnata Stanisława Potockiego, hetmana wielkiego koronnego, wojewody krakow¬skiego, który m.in. walczył z Turkami pod Cecorą i Chocimiem. Było ono również ważnym centrum kultury ukraińskiej w Galicji. Stanisławów był od 1885 r. siedzibą jednego z trzech biskupstw greckokatolickich (obok Lwowa i Przemyśla). W roku 1962 zmieniono nazwę miasta na Iwano-Frankowsk dla uczczenia najwybitniejszego pisarza ukraińskiego, działającego na terenie Galicji, Iwana Franki (na pewno nie byłby tym zachwycony). Miasto liczy obecnie ok. 234 tys. mieszkańców i posiada zorganizowany niedawno uniwersytet (na bazie Instytutu Pedagogicznego, odpowiednika Wyższej Szkoły Pedagogicznej).

Wiele miast tego obwodu ma o wiele starszą historię od Stanisławowa, chociaż obecnie są to małe i podupadłe miejscowości:

Halicz, Sniatyn, Tłumacz, Otynia, Kołomyja, Tyśmienica, znane jeszcze z czasów Księstwa Halickiego.
Halicz, ukr. Hałycz, stolica Księstwa Halickiego, którego największy rozkwit przypadł na w. XII za panowania Księcia Jarosława Osmomysła i Romana Mścisławowicza, obecnie malutkie miasteczko, ok. 6 tys. mieszkańców od nazwy tego miasta pochodzi nazwa Galicji, ukr. Hałyczyna.

Sniatyn (ok. 8 tys. mieszkańców) był miastem-twierdzą w Księstwie Halic¬kim, notowanym w Latopisie pod r. 1158.

Tłumacz (ok. 5 tys. mieszkańców) powstał w XII w. jako osiedle tłumaczy, którzy zajmowali się sprawami celnymi za panowania księcia Jarosława Osmomysła, odnotowane w Latopisie pod r. 1213.
Otynia obecnie osada miejska (ok. 4 tys. mieszkańców), znana już w r. 1144.

Kołomyja (53 tys. mieszkańców) wspomniana w Latopisie pod r. 1240, w średniowieczu było to centrum wydobywania soli, potem i obecnie ośrodek huculskiej twórczości ludowej. Nazwa miasta przedostała się do takich wyrażeń, jak „Anglik z Kołomyi” czy „Lipsze u nas w Kołomyi”, oparte na anegdocie o posłańcu, który przedkładał życie w Kołomyi nad wspaniałości Paryża. Od nazwy miasta bierze swe pochodzenie nazwa tańca i przyśpiewki – kołomyjka, bardzo w Galicji popularnych, oraz polsko-ukraiński wyraz kołomyjka w znaczeniu „zamęt, małe zamieszanie, bałagan”.

Tyśmienica (7 tys. mieszkańców) notowana pod r. 1145.
Rohatyn (ok. 7 tys. mieszkańców) jeszcze w XII–XIII w. był wielkim rozwiniętym miastem.
Od XIV wieku pojawiają się również pewne historycznie ważne miasta na tym terenie, a mianowicie: Dolina, Bolechów, Obertyn, Horodenka i in.

***
Obwód Zakarpacki został utworzony już po drugiej wojnie światowej 22 stycznia 1946 r. na terenie, który w okresie dwudziestolecia międzywojennego należał do Czechosłowacji, a przed I wojną światową był częścią Węgier; obwód Zakarpacki graniczy aż z czterema państwami – Rumunią, Węgrami, Słowacją i Polską. Zajmuje obszar 12 800 km2, na którym mieszka ok. 1,3 mln ludzi, z czego Ukraińcy stanowią 74,6%, Węgrzy – 16%, Rosjanie – 3,2%, Rumuni – 2%, Słowacy – 1,3%.

Skład narodowościowy nie zmienił się radykalnie od czasów przedwojen¬nych, ponieważ poza wywózką ludzi przez Sowietów niezależnie od narodo¬wości i pewnymi działaniami okupantów podczas II wojny światowej nic było tu w zasadzie „repatriacji” czy specjalnych wysiedleń, jak to miało miejsce na północ od Karpat.
Historia Zakarpacia jest wyjątkowo różna od innych części dzisiejszej Ukrainy, chociaż pamięć o przynależności do Rusi Kijowskiej w X–XI w. istnieje, a dzisiejsza siedziba obwodu Użhorod (co tłumaczy się jako „miasto nad rz. Uż”, a co Węgrzy przetłumaczyli na Ungwar) była w VIII–IX wieku centrum dyskusyjnego i legendarnego plemienia Białych Chorwatów. Już w XI wieku teren zajęty został przez Węgrów i tak już zostało aż do r. 1919, kiedy to Zakarpacie, zwane też Podkarpaciem, weszło w skład nowo utworzonej Czechosłowacji.
Główne miasto obwodu Użhorod, liczące obecnie niewiele ponad 125 tysięcy mieszkańców, ma historię bardzo dawną. Od XIII w. notowany jako gród słowiański. Obecnie stanowi ważny ośrodek kulturalny tej specyficznej części dzisiejszej Ukrainy. W roku 1945 powstał tam Uniwersytet z silnym ośrodkiem badań regionalnych, w tym, przede wszystkim badań dialektologicznych. Ukoronowaniem tych badań jest trzytomowy Atlas ukraińskich gwar zakarpackich autorstwa prof. J. Dzendzeliwskiego.

Ciekawa i historycznie dobrze udokumentowana jest również historia kilku innych miast zakarpackich.
Chust (Huszt) (ok. 30 tys. mieszkańców) istniał już jako twierdza w X w. w okresie panowania tam Rusi Kijowskiej. Przez niecałe 5 miesięcy był stolicą autonomicznego rządu utworzonej po zajęciu przez Niemcy Czechosłowacji tzw. Karpackiej Ukrainy. Prowizoryczne państwo Słowacja trwało kilka lat, zaś Karpacka Ukraina została za przyzwoleniem Niemców wchłonięta przez Węgry w marcu 1939. Przez 6 miesięcy wobec tego, Polska graniczyła bezpośrednio z państwem węgierskim do września 1939 roku.

Wynohradiw nad rzeką Cisą (ok. 20 tys. mieszkańców) istniał już jako twierdza słowiańska zwana „Kańkowhrad” w IX w. Po zajęciu jej przez Węgrów w XI w. zmieniono nazwę na Sewlusz, co znaczy po węgiersku „winogronowy”, którą to nazwę skalkulowano w r. 1946 na ukraiński Wynohradiw.

Mukaczewe (58 tys. mieszkańców) wspominane jest już w średniowiecznej kronice Gesta Hungarorum z końca XII w. jako węgierski Muncacs. Ważne centrum i siedziba hierarchii greckokatolickiej na terenie Zakarpacia.
Berehowe (30 tys. mieszkańców) powstało w XI w.

Swalawa (14 tys. mieszkańców) znana jest od XII w. i szereg innych nieco młodszych miejscowości.
Ten pobieżny przegląd 25 obwodów współczesnej Ukrainy był moim zdaniem konieczny, żeby przyjrzeć się różnorodności historycznej i regionalnej stosunkowo dużego obszaru Ukrainy od górnego dorzecza Donu do Bugu, od dorzecza Prypeci poprzez Karpaty i do Morza Czarnego.