Sofia (gr. Mądrość Boża) jako personifikacja Odwiecznej Mądrości w Starym Testamencie występowała pod postacią niewiasty (Prz. 9,1-15). Rozumiano ją jako zasadę stworzenia świata, stwórczą miłość Boga, tchnienie Jego mocy i chwały, odblask Jego dobroci. To starotestamantalne uosobienie Mądrości zostało w Nowym Testamencie i w Tradycji chrześcijańskiej w czasach apostolskich utożsamione z Chrystusem – Synem Bożym (por. 1 Kor 1, 23 – 24; Kol 1, 15 nn.; Hbr 1,3; J1, 1nn.), o czym dają świadectwo pierwsze przedstawienia ikonograficzne Sofii z IV – V w., które zachowały się w malowidłach aleksandryjskich katakumb. W XIV – XV wieku w malarstwie ruskim zyskały popularność również inne przedstawienia Sofii, charakteryzujące się interesującym układem kompozycyjnym oraz bogatą symboliką, wśród których na szczególną uwagę zasługuje kompozycja z figurą anioła w centrum (Nowogród ok. 1500 r.). Ten typ ikonograficzny nie posiadał dotąd odpowiedniej interpretacji teologicznej. W dotychczasowych opracowaniach brak także wyraźnych wskazówek dotyczących genezy tego przedstawienia, w związku z czym warto podjąć badania nad tekstami źródłowymi, zgodnie z sugestią P. Evdokimova, na gruncie pneumatologicznej refleksji patrystycznej.
1. Analiza kompozycji ikony Sofii
W kompozycji nowogrodzkiej ikony można wyróżnić trzy rzędy – „piętra”. Centralną figurą najniższego rzędu stanowi uskrzydlona postać Sofii, przypominająca anioła. Odziana jest w cesarską dalmatykę i omoforion, na które narzucony ma koronacyjny epitrachylion, zdobiony złotem i perłami. Jej włosy są długie, proste, opadające na ramiona, wokół uszu wiją się troki. Twarz i dłonie są barwy ognistej czerwieni, w identycznej kolorystyce utrzymane są również olbrzymie skrzydła. Głowę, otoczoną złotym nimbem, zdobi złota korona. Uskrzydlona postać siedzi na wspaniałym tronie o czterech podporach, wspieranych przez siedem filarów. W prawej ręce trzyma złoty kaduceusz, w lewej zaś, przyciśniętej do serca – pergaminowi zwój. Jej nogi opierają się o wielki, kulisty kamień. Cała postać wraz z tronem umieszczona została w złotej, ośmioramiennej gwieździe. Gwiazda zaś wpisana jest w błękitne kręgi, lśniące małymi gwiazdkami.
Po obu stronach zasiadającego na tronie Anioła usytuowane są na oddzielnych podstawach dwie postacie: Maryja – z prawej oraz Jan Chrzciciel z lewej strony. Ich głowy otoczone zostały nimbami, lecz nie złotymi (najczęściej turkusowymi). Maryja ma umieszczoną na wysokości łona sferę z wizerunkiem Chrystusa – Emmanuela. Jan Chrzciciel, stojący po przeciwnej stronie tronu, unosi rękę w geście oratorskim (lub błogosławieństwa), w drugiej zaś trzyma rozwinięty zwój z tekstem: „Pokutujcie, bo bliskie jest królestwo niebieskie”. Nad siedzącym na tronie Aniołem znajduje się wyobrażenie Zbawiciela z krzyżowym nimbem wokół głowy, ukazanym w półpostaci na tle sześcioramiennej gwiazdy, wpisanej w gwiaździste koło. Jest ono anlogiczne do tego, w jakie została wpisana poniżej postać siedząca na tronie. Nad wizerunkiem Chrystusa unosi się gwieździsty łuk, a w jego centrum widnieje złoty, czworokątny tron eucharystyczny. Na nim ułożono narzędzia męki Pańskiej oraz Księgę – atrybuty Najświętszej Ofiary, adorowane przez aniołów.
Według hipotezy P. Evdokimova ikona Sofii zawiera w sobie wszystkie obrazy Mądrości, będącej atrybutem trynitarnego Boga. W porządku wstępującym, wertykalnym ikony, ukazana została Trójca Święta. W kompozycji horyzontalnej Anioł w okręgu stanowi centrum kompozycji z mocami niebieskimi u góry i ludzkością u dołu – z całym wszechświatem, zgromadzonym wokół Bożej chwały. U góry Ewangelia leżąca na „tronie przygotowanym” stanowi treść Mądrości głoszonej. Popiersie w szacie Króla to Mądrość tożsama ze Słowem Wcielonym. Theotokos trzymająca medalion z wizerunkiem Emmanuela to Mądrość w teandrycznej tajemnicy Wcielenia i uprzywilejowane miejsce jej obecności. Matka Boża wraz ze św. Janem Chrzcicielem („dzieckiem mądrości” Łk 7, 35) występując razem wyobrażają Mądrość jako Kościół. Anioł pośrodku – to uosobione źródło energii i uświęcenia – Duch. Nowogrodzką ikonę Sofii można więc uznać za obraz Słowa Wcielonego (por. Kor. 1, 24; 2) i Ducha Świętego, obraz energii trynitarnej oraz Mądrość, której personifikacją jest Dziewica Maryja i Kościół. Ikona w swej najgłębszej treści ukazuje ekonomię zbawienia i objawia Mądrość Bożą w całej pełni.
2. Próba interpretacji postaci Anioła
W interpretacji P. Evdokimova postać anioła, siedzącego na tronie, ukoronowanego i odzianego w cesarskie szaty, jest personifikacją Mądrości. Trzyma ona berło – królewski atrybut oraz zwój – treść Mądrości. Jej twarz, dłonie i skrzydła są ognistoczerwone, szaty jaśnieją złotem, lśnią blaskiem Bożej chwały. Stopy, opierają się na kamieniu, symbolizującym niezachwianą skałę wiary, który ma kształt kolisty i oznacza pełnię. Siedem pionowych prętów pod tronem, oznacza „pałac o siedmiu kolumnach” i symbolizuje siedem darów Ducha Świętego. Mądrość znajduje się pośrodku sfer niebieskich, usianych gwiazdami, które oznaczają wszechświat. Jej tron otacza Theotokos wraz ze świętym Janem Chrzcicielem, tworzący wspólnie kompozycję przypominającą Deesis. Powyżej ukazany w popiersiu Chrystus, opuszcza dłonie ku Aniołowi.
Zdaniem P. Florenskiego skrzydła Sofii wyraźnie wskazują na jej pokrewieństwo ze światem niebiańskim. Ich ognista czerwień, podobnie jak utrzymana w tej samej tonacji kolorystycznej karnacja twarzy i rąk, oznacza całkowite uduchowienie postaci. Trzymany w ręku kaduceusz stanowi znak teurgicznej mocy i świadczy o jakiejś tajemnej władzy nad duszami. Przyciśnięta do serca prawica ze zwojem Pisma symbolizuje siłę, pozwalającą zgłębić najskrytsze tajemnice, a cesarski ubiór i tron stanowią atrybuty wszechpotęgi. Korona na głowie, o kwiatonach przypominających zwieńczenie miejskiego muru, to znany w ikonografii sposób wyrażania symbolu Matki – Ziemi, który w tym przypadku może symbolizować opiekę Sofii nad ludzkością. Umieszczenie postaci Sofii wewnątrz sfer niebieskich, wypełnionych gwiazdami, jest wyobrażeniem jej władzy kosmicznej, panowania nad wszechświatem. Błękitny lub seledynowy kolor tych sfer symbolizuje niebo duchowe, świat nieziemski, w którego centrum znajduje się Sofia. Kamień pod nogami wskazuje na trwałość oraz nieprzemijalność jej władzy.
3. Sofia jako wyobrażenie Ducha Świętego
Jeśli przyjmiemy, za P. Evdokimovem, że Anioł z ikony Sofii jest wyobrażeniem Ducha Świętego, to można stwierdzić, że w całej kompozycji zajmuje On centralne i autonomiczne miejsce. Jest wyraźnie odróżniony zarówno od Niewidzialnego Ojca, którego obecność sugeruje ustawiony centralnie w górnej części ikony stół paruzji, jak i od Chrystusa – Zbawiciela, którego popiersie znajduje się nad głową Anioła. Pion kompozycji Sofii prezentuje układ trynitarny, w którym Duch Święty zajmuje trzecie miejsce, co może sugerować Jego poddanie Ojcu i Synowi. Jednak w związku z tym, że Jego Osoba jest tu szczególnie wyróżniona (zarówno przez bogatą symbolikę jak i wielkość postaci), możliwa jest również inna interpretacja. Kompozycję tę można odczytać jako odbicie formuły chrzcielnej, przedstawiającej Boskie Osoby w takim właśnie porządku: Ojciec – Syn – Duch Święty i odzwierciedlającym ich funkcje w ekonomii zbawienia. Duch Święty, którego uobecnia ikona Sofii, jest nie tylko związany ze światem bytów bezcielesnych (o czym świadczy wygląd anioła), ale również spełnia podobne do nich funkcje i zadania. Bardzo wymowny w tym przypadku jest strój, charakterystyczny dla archaniołów oraz „słuchy”, podkreślające funkcje wypełniania Bożych poleceń. To, że Anioł z ikony Sofii nie jest tożsamy z innymi bytami anielskimi poznać można łatwo po Jego atrybutach symbolizujących władzę (tron, korona, laska) oraz świętość, podobną Chrystusowi (nimb, mandrola).
Dolną część ikony, w której dominuje postać Anioła, z górną częścią kompozycji łączy Chrystus, ukazany w kolistym kręgu. Jego mandrola, analogiczna do tej, jaką ma poniżej siedząca na tronie postać, wyraźnie na nią zachodzi oraz styka się z dolnym pasem wstęgi nieba. Chrystus jawi się więc w tej kompozycji jako szczególnego rodzaju „łącznik” i „pośrednik” między niebem a ziemią. Jego wyjątkowa więź z Duchem Świętym wyrażona została nie tylko przez podobieństwo oraz połączenie obu mandroli, lecz również przez gest wyrażający błogosławieństwo, dar, posłanie. Chrystus – Zbawiciel rozkładając obie ręce kieruje błogosławieństwo do osób otaczających tron, objawiając im swoją jedność z Sofią. Chociaż w chrześcijańskiej ikonografii spotyka się utożsamianie anioła z preegzystującym Logosem, jednak w tym przedstawieniu taka interpretacja jest niemożliwa, ponieważ wyraźnie zostały tu wyodrębnione zarówno obie postacie, jak również ich funkcje, w dziele zbawienia. Chrystus ukazany został jako Wcielony Logos – Zbawiciel (nimb krzyżowy) i posyłający Ducha, zaś Mądrość Boża, jako przebywający i sprawujący władzę wśród ludzi Duch Święty, zjednoczony z Ojcem i Synem, równy też Im godnością.
Układ horyzontalny kompozycji: Maryja – Sofia – Jan Chrzciciel, przypomina schemat ikony Deesis, w której postacie błagalników stoją przed tronem Chrystusa – Pantokratora. W ten sposób została dodatkowo podkreślona równość Osoby Zbawiciela i Sofii w odbieraniu chwały i adoracji stworzeń. Duch Święty, według świadectwa jakie daje ikona, jest Tym, który odbiera chwałę od Theotokos i Pańskiego Zwiastuna, składanych w imieniu wszystkich stworzeń. Objawia się również w funkcji jednoczącej Kościół, wyobrażony tu na wzór Deesis w postaciach Niewiasty i Pańskiego Poprzednika, uosabiających stary i nowy Lud Boży. Podstawy na których stoją obie postacie, umieszczone poniżej Sofii, wyraźnie sytuują ich na podległych Duchowi Świętemu pozycjach. Matka Boża i Jan Chrzciciel, stojący na przeciwległych krańcach – znajdują się wyraźnie w przestrzeni działania Sofii, zjednoczeni z Nią kolistą mandrolą. Przedstawienie odzwierciedla więc wyraźnie naukę Ojców Kościoła, którzy wskazując na szczególną ich rolę w historii zbawienia oraz związek z Duchem Świętym, uznawali za stojących najwyżej w hierarchii niebieskiej wśród stworzeń. Na szczególną rolę Ducha Świętego w życiu Maryi i Jana Chrzciciela wskazują również ich atrybuty. Sfera trzymana w rękach Matki Bożej, przypomina o „sprawcy” Jej dziewiczego poczęcia. Zwój w ręku Chrzciciela i oratorski gest wskazuje na Ducha, który „mówił przez proroków”, a którym został napełniony już w łonie matki. Nimby nad głowami świętych, zachodzące na gwieździstą mandrolę Sofii, wskazują na źródło ich świętości.
4. Teologiczne źródła ikony Sofii
Ikona Sofii objawia w specyficzny sposób całą Trójcę Świętą. Nie jest to jednak takie rozumienie istoty i natury Trójjedynego Boga, jakie obrazuje ikona A. Rublowa, lecz ukazanie Boga z zbawczej ekonomii. O Duchu Świętym, wyobrażonym w ikonie Sofii można powiedzieć, że jest „sprawcą” dziewiczego poczęcia Chrystusa i „głosem mówiącym przez proroków”. Znajduje się On w jedności zbawczego działania z Ojcem i Synem. Jest jednocześnie Kimś innym niż Syn Boży, z którym jednak pozostaje w ścisłym, bezpośrednim i szczególnym związku oraz pochodzi od Niego (przez Niego) jako „dar” dla ludzi. Szczególny związek z Kościołem, reprezentowanym tu przez Maryję i Jana Chrzciciela, podkreśla siedem kolumn, na których opiera się tron, oznaczających dary Ducha oraz sakramenty Kościoła. Ikona objawia więc Ducha Świętego, który będąc Sofią jest posłany przez Ojca i Syna „jako dar z wysoka” dla Kościoła, stanowiąc jego serce, centrum i zasadę jedności.
Powyższa interpretacja symboliki ikony i jej treści, prowadzi nas do tekstów św. Ireneusza, który jako pierwszy z Ojców Kościoła wyraźnie dostrzegał Ducha w systemie trynitarnym, ukazując Jego autonomiczna misję wobec świata i człowieka oraz identyfikował Go z Mądrością. W ten sposób przyznał Mu funkcje stworzenia i rządy nad światem, które zasadniczo w tradycji Ojców Kościoła przypisywane były Logosowi. Przez identyfikację Ducha Świętego z Mądrością (Dn 8, 22-25, 27 – 31) Ireneusz wykazywał, że Spiritus czyli Sapientia, jako „jedna z Rąk Bożych”, istniał już przed założeniem świata. W ten sposób głosił, choć nie wprost, Jego Bóstwo, co znajduje swoje odzwierciedlenie w omawianej ikonie. Ducha Świętego, wyobrażonego w ikonie Sofii, widzimy w historiozbawczej funkcji objawiania Boga przez proroków, w tajemnicy Wcielenia i w misterium Kościoła. Jest On także dawcą (sprawcą) świętości przez wprowadzanie ludzi w krąg swego działania. Kościół, reprezentowany tu przez Maryję i Jana Chrzciciela, jest właściwą przestrzenią działania Ducha Świętego, bo „gdzie Kościół, tam i Duch Boży, a gdzie Duch Boży, tam Kościół i wszelka łaska”. Kościół jest więc tak zjednoczony ontologicznie z Duchem Świętym, że jedno wyznacza obecność drugiego. Duch Święty daje również jedność z Chrystusem stanowiąc „drabinę”, po której człowiek wstępuje do Boga. Działanie Ducha, będącego „Bożą mocą” i „darem Ojca”, dokonuje się w Kościele, który się staje koniecznym narzędziem realizacji Jego eschatologicznej misji. Dzięki Kościołowi Duch Święty – Boża Mądrość zstępuje na ludzi poprzez sakramenty. Jest On zasadą żywotności Kościoła, gwarantem jego świętości i tożsamości, wiążąc z sobą dwie rzeczywistości – historyczną, w której żyje Kościół (horyzontalny wymiar ikony), z rzeczywistością nadprzyrodzoną Trójcy Świętej (wymiar wertykalny).W omawianym przedstawieniu Sofii można odnaleźć, oprócz pism św. Ireneusza, wiele innych wątków biblijnych oraz patrystycznych, co sugeruje dalsze badania, mogące stać się ważnym przyczynkiem nie tylko dla ikonologii lecz również dla pneumatologii i eklezjologii chrześcijańskiej.
Zofia Bator
Pełny tekst artykułu został opublikowany w biuletynie informacyjnym „Teologia w Polsce” 21(2003) nr 72, s. 33-38.
Najnowsze komentarze