Autor: prof. dr hab. Michał Łesiów
Miesiąc listopad ma bardzo wyrazistą etymologię, jak i jego ukraińska nazwa identyczna łystopad. Te nazwy w obu językach pokrewnych pojawiły się być może niezależnie, bo te same zjawiska w przyrodzie obserwują i Polacy i Ukraińcy. Jest to po prostu „okres opadania liści”, więc nazwa listopad może mieć znaczenie ogólniejsze lub może oznaczać i oznacza konkretny miesiąc.
H. Łowmiański w swej monografii „Podstawy gospodarcze formowania się państw słowiańskich”, wydanej jeszcze w roku 1953 w nazwie miesiąca listo¬pada dopatruje się związku z hodowlą:
„Mniej jest jasne – pisze autor monografii – jaką treść gospodarczą kryje w swej nomenklaturze listopad. Biorąc jednak pod uwagę, że liście odgrywały dużą rolą w hodowli, m.in. gromadzone były na paszę zimową dla bydła, oraz że w listopadzie kończył się prawdopodobnie okres wypędzania bydła na pastwiska, mianowicie tam, gdzie nie pozostawało ono przez cały rok na zielonej paszy, najbardziej właściwe będzie skojarzenie tego miesiąca z hodowlą”.
W języku ukraińskim używana była też odwrotna forma tego złożonego słowa, a mianowicie padołyst zamiast łystopad, utworzona przez przestawienie elementów złożenia „w celu – jak twierdzi warszawska językoznawczyni Tatiana Hołyńska – w celu odróżnienia terminu ukraińskiego od polskiego, ponieważ rodzime ukraińskie łystopad zaczęto niesłusznie odczuwać jako polonizm”.
W języku potocznym odnotowano też nazwę, łystpadeń, formę utworzoną analogicznie do innych nazw miesięcy z sufiksem -eń: kwiteń, traweń, łypeń, serpeń, wereseń, żowteń i in.
Z listopadem wiążą się liczne ukraińskie przysłowia ludowe, np.
W łystopadi hoło w sadi
(takie samo porzekadło odnajdujemy w zbiorze polskich przysłów:
„W listopadzie goło w sadzie”)
Odnotowujemy też takie powiedzonka – porzekadła, które podaję w tłumaczeniu
„W listopadzie zima na saniach przybywa”.
„Listopad otwiera wrota zimie”.
„Listopad ziemię zaściela liśćmi, a grudzień – śniegiem.
Niektóre porzekadła mają charakter wróżb prognozujących odpowiednią pogodę czy nadzieję na lepsze plony, kiedy się skończy okres zimowy:
„Deszcze listopadowe budzą wiatry grudniowe”.
„Grzmot listopada dużo zboża zapowiada”.
„W listopadzie grzmi, rolnik dobrze śni”.
W listopadzie jest kilka znaczących świąt obchodzonych w cerkwi uk¬raińskiej i takich, które wchodzą do kultury ludowej, jak również są ważnymi dla historii narodu.
W dniu 1 listopada w tradycji polskiej odbywa się intensywne odwiedzanie grobów bliskich zmarłych (Zaduszki), w tradycji zaś zachodnio-ukraińskiej jest to święto narodowe upamiętniające powstanie i proklamowanie Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej, co spowodowało znaną w historii walkę o Lwów w roku 1918 tuż po zakończeniu drugiej wojny światowej. To święto było na Ukrainie ostro zakazane przez władze sowieckie, obecnie ono jest poważnie obchodzone przez Ukraińców głównie tych, którzy mieszkają w zachodnich obwodach współczesnego Państwa Ukraińskiego.
8 listopada to dzień, w którym cerkiew obrządku wschodniego szczególnie uroczyście obchodzi święto upamiętniające męczeństwo żołnierza greckiego z pierwszych wieków chrześcijaństwa św. Demetriusza czyli św. Dymitra, którego imię po ukraińsku brzmi Dmytro. W związku ze szczególnym kultem tego świętego w Ukrainie dość często pojawia się Dmytro w imiennictwie osobowym.
Świętego Dymitra malują jako żołnierza, który jeszcze w okresie prześladowań chrześcijan poniósł śmierć męczeńską, bo nie wyrzekł się swej wiary.
Imię to ma etymologię grecką, pochodzi od wyrażenia Demetrios, co oznacza tego, który został oddany pod opiekę bogini Demeter, która w mitologii greckiej opiekowała się rolnictwem i życiem rodzinnym. Grecy nadawali w starożytności to imię swym dzieciom w nadziei, że pod opieką bogini Demeter dziecku dobrze się będzie powodziło w pracy i w życiu rodzinnym.
Kult św. Dymitra pojawił się na Ukrainie wraz z przyjęciem chrześcijaństwa w wieku X w jego postaci fonetycznej Dymytrij, która to forma do dnia dzisiejszego jest używana w języku cerkwi. W powszechnym zaś użyciu imię to ma ukraińską formę Dmytro z końcówką -o, typową dla imion przez język ukraiński ustalonych, tak jak Pawło, Petro, Mychajło i in.
Imię to pojawiało się w nazewnictwie książąt halickich, stało się częściowo popularne też w Polsce na pograniczu polsko-ukraińskim od tego czasu, kiedy ziemie ukraińskie zaczęły wchodzic w skład Rzeczypospolitej.
Autor „Księgi naszych imion” Józef Bubak stwierdza:
„W średniowiecznych źródłach polskich imię to poświadczone jest wielokrotnie w różnych postaciach od XIV wieku. Dzisiejsza polska forma Dymitr przejęta została z Rusi Czerwonej i używana jest przez osoby stamtąd pochodzące. W encyklopedii najnowszej odnotowano Dymitra z Goraja – podskarbiego koronnego, zmarłego w roku 1400, Dymitra Wiśniowieckiego – starosty kaniowskiego i dowódcę kozaków zaporoskich, zmarłego w roku 1563. Obaj byli z pochodzenia Rusinami-Ukraińcami”.
Józef Bubak zwraca uwagę na rzecz interesującą, a mianowicie na to, że nazwisko najwybitniejszego poety polskiego Adama Mickiewicza ma w swej podstawie imię hipokorystyczne Mićka, które pochodzi od omawianego Dymitra (por. białoruskie Mićka czy ros. Mitia, Mit’ka). A Mićkiewicz to patronimicum od Mićka.
W ukraińskiej tradycji imię to było zawsze popularne. Według częstotliwości jogo używania znajduje się w pierwszej dziesiątce najpopularniejszych imion po takich imionach jak Iwan, Mykoła, Aleksander, Michał, Wołodymyr (Włodzimierz), Wasyl, Piotr, Hryhorij i Andrij. Imię Dmytro jest postrzegane u nas jako typowo ukraińskie.
Imię to funkcjonuje również w ukraińskiej słownej kulturze ludowej. Jest znane powiedzenie, że św. Dmytro przynosi zimę. Do dnia św. Dymytrija w niektórych miejscowościach można było jeszcze posyłać swaty, żeby później urządzić wesele. Stąd ukraińskie porzekadło „Do Dmytra diwka chytra” znaczy, że dziewczyna przed tym dniem jeszcze przebiera w kawalerach, ale po tym dniu kończy się okres posyłania swatów.
Rozumieć to można w taki sposób, że po tym święcie zbliża się okres Pyłypiwki (odpowiednika Adwentu w Polsce), a więc Okres postu przed Bożym Narodzeniem i wesel w tym czasie już się nie urządza.
Ale chociaż imię Dymitr w Polsce popularnością zbytnią się nie cieszy, w wielu nazwiskach noszonych przez Polaków imię to jest obecne, np. Dymitruk, Dmitruk, Dmitroca, Miter, Mitura, Dmytrowski. Są to nazwiska które powstawały w tym czasie, kiedy na polsko-ukraińskim pograniczu etniczno-językowym imię Dmytro, Dymitr było popularne. A wszystko to dzięki popularności świętego Dymitra Męczennika, który w cerkwi wschodniej cieszył się i nadal się cieszy dużą popularnością i czcią.
Najnowsze komentarze