Jarosław Więc
Geneza hierarchii kościelnej
Zagadnienie genezy hierarchii w Kościele w ujęciu Chomiakowa i jego szkoły sprowadza się do kwestii jej boskiego względnie ludzkiego pochodzenia. Bułgakow uważa, że podstawą do trafnego rozwiązania kwestii boskiego bądź kościelnego pochodzenia hierarchii jest rozróżnienie w historii Kościoła dwu epok: przedhierarchicznej i hierarchicznej.
Epoka przedhierarchiczna w jego ujęciu pokrywa się z czasem apostolskim, hierarchiczna zaś obejmuje okres poapostolski do czasu dzisiejszego włącznie .
Bułgakow uważa, że mimo zróżnicowania w sferze hierarchicznej Kościoła tych dwóch epok, istnieje jego istotna tożsamość. Analizując historię Kościoła okresu apostolskiego, a zwłaszcza jego sakramentalno-hierarchiczną organizację sądzi, że pomimo ograniczoności źródeł historycznych niezaprzeczalne są następujące fakty:
– Kościół apostolski nie zna siedmiu sakramentów, ani hierarchicznego kapłaństwa
– Nie zna trójstopniowej hierarchii, stąd też mówi o amorficzności hierarchicznej pierwotnego Kościoła
– Bogactwo darów Pięćdziesiątnicy zostało przekazane całemu Kościołowi, a nie tylko jego niektórym przedstawicielom (hierarchom)
– Całe życie Kościoła koncentruje się w Eucharystii, w sakramencie tym należy doszukiwać się ewentualnych podstaw organizacji hierarchicznej Kościoła
– Hierarchiczną zasadę życia Kościoła czasów apostolskich było powszechne kapłaństwo wiernych .
Według niego przejście z jednej epoki do drugiej (przedhierarchicznej do hierarchicznej) jest dla historii nieuchwytne, a wszelkie dociekania tego przejścia w życiu Kościoła pozostają w sferze hipotez. Na tej podstawie Bułgakow ryzykuje twierdzenie, że historyczne wyjaśnienie trójstopniowej hierarchii okresu poapostolskiego jest rzeczą niemożliwą. Zaznacza dalej, że ahierarchiczność Kościoła apostolskiego nie może być tak pojmowana jak gdyby Kościół był ahierarchiczny, gdyż z natury swej jest on hierarchiczny. Świadczą o tym słowa św. Pawła w jego nauce o Kościele jako Ciele Chrystusowy, według której aczkolwiek wchodzą w jego skład (Kościoła) są członkami tego samego Ciała Chrystusowego, ożywieni tym samym Duchem Świętym, to jednak ich rola jest zróżnicowana w zależności od otrzymanych darów Ducha Świętego. Przy okazji nauki św. Pawła O Kościele jako Ciele Chrystusowym, Bułgakow zwraca uwagę na fakt, że daje ona podstawę do uznania istotnej jedności wszystkich członków Kościoła przy równoczesnej ich duchowej różnorodności. Stanowi ona podstawę do nauki o powszechnym kapłaństwie wiernych, według której wszyscy członkowie Kościoła obdarzeni są godnością Chrystusowego kapłaństwa . Zdaniem Bułgakowa na kanwie powszechnego kapłaństwa wiernych rozwinęło się kapłaństwo hierarchiczne i trójstopniowa hierarchia. Stanowi ono wyraz uzewnętrznienia wewnętrznego hierarchizmu Kościoła, a ich ukształtowanie jest efektem przemian w empirii Kościoła . Tak więc hierarchiczna organizacja Kościoła, która pojawiła się w okresie poapostolskim około drugiego wieku, wyłoniła się na drodze ewolucji z powszechnego kapłaństwa wiernych, które wcześniej, to znaczy w okresie apostolskim było kierowniczą siłą życia kościelnego pomimo braku jego stałych form aktywności . Ukształtowanie się trójstopniowej hierarchii Kościoła jest w przekonaniu Bułgakowa historyczną realizacją powszechnego kapłaństwa stanowiącego istotna cechą natury Kościoła. Porównując kapłaństwo powszechne i hierarchiczne zauważa on, że między nimi istnieje tylko różnica stopnia, nie ma natomiast różnicy jakościowej.
Odpowiadając w sposób wiążący na pytanie dotyczące genezy hierarchii Kościoła w ujęciu Bułgakowa należy stwierdzić, że według niego hierarchia jest bosko-ludzkiego pochodzenia.
Za boskim pochodzeniem hierarchii przemawia fakt, że stanowi ona wyraz hierarchicznej natury Kościoła, który w swej istocie jest boski. Hierarchia jest boskiego pochodzenia dlatego, że jej zewnętrzne formy kształtowały się w koniecznym powiązaniu ze sprawowaniem boskiej Eucharystii. O boskim pochodzeniu hierarchii świadczy i ten fakt, że powstanie organizacji hierarchicznej Kościoła uważa Bułgakow za wynik organicznego rozwoju tradycji apostolskiej, która bierze swój początek od Chrystusa .
Hierarchia, która z istoty swojej jest boskiego pochodzenia, jest równocześnie z ludzkiego ustanowienia. Ludzkiego pochodzenia są zewnętrzne formy, w których hierarchia funkcjonuje. Formy te, ponieważ podlegają prawu historycznego rozwoju, ich zaistnienie, ugruntowanie i ukształtowanie zależą od czynników historycznych. Historia Kościoła w sposób jednoznaczny świadczy o tym, że na przestrzeni dziejów Kościoła zmieniał się sposób funkcjonowania hierarchii. W okresie apostolskim jawi się jako jednostopniowa, z początkiem zaś drugiego wieku przybiera postać trójstopniowej organizacji.
1 Funkcje hierarchii w Kościele
W teologii prawosławnej utrzymuje się powszechnie, że hierarchia spełnia w Kościele potrójną funkcje: rządzenia, nauczania oraz uświęcania, bądź według innych: pastoralną, nauczycielską i sakramentalną .
1. 2. Funkcja pastoralna
W przekonaniu większości teologów prawosławnych funkcja pastoralna nie należy do istotnych zadań hierarchii w Kościele, a zwłaszcza do obowiązku biskupów. Stanowisko takie uzasadniają postawą samego Chrystusa, który nie przyszedł na świat po to, aby Mu służono, lecz żeby innym służyć. Ewentualnych podstaw przywileju hierarchii do rządów w Kościele dopatrują się we „władzy kluczy” przekazanej Apostołom przez Chrystusa.
Zagadnienie funkcji hierarchii w Kościele podejmuje Bułgakow. Przyznaje on mianowicie potrójną funkcję: pastoralną, nauczycielską oraz sakramentalną. Zakres kompetencji hierarchii związanych z funkcją pastoralną odpowiada, mówiąc najogólniej, funkcji rządzenia u Chomiakowa.
Funkcja pastoralna biskupa, jako przewodniczącego eucharystyczno-sakramentalnej wspólnoty kościelnej wyrażać się winna w trwałej trosce o dusze. Stąd Bułgakow odrzuca władze jurysdykcji dostrzegając w niej przejawy władzy państwowej. Równocześnie określa władzę episkopatu nad Kościołami lokalnymi w teologicznych kategoriach pastoratu. Hierarchia opierając się na nadprzyrodzonej bazie łaski i miłości, winna zaradzać potrzebom życia nadprzyrodzonego owczarni Chrystusowej. Bułgakow relacjonuje, że temu celowi ma służyć również cały system ustanowień kanonicznych, które nie mogą być absolutyzowane, bo wywodzą się z ustanowienia kościelnego i mają charakter służebny. Są również relatywne, uzależnione od zmiennych warunków historycznych, w których Kościół egzystuje i działa .
Pierwotny, pastoralny charakter władzy biskupa w Kościele, przybiera heterogenną względem natury Kościoła władzę jurysdykcyjną. Jej szczyt na Zachodzie to papizm, na Wschodzie natomiast papizm kolektywny – episkopat. Ów przerost władzy biskupiej doprowadza do hierarchizmu, który w konsekwencji utożsamia Kościół z jego strukturą hierarchiczną. Biskupi zatem są namiestnikami Chrystusa na ziemi, czemu zdecydowanie przeczy Bułgakow twierdząc, że Chrystus sam przebywa w swoim Kościele i nieustannie kieruje nim przez Ducha Świętego .
Z powyższych analiz wynika, że funkcja pastoralna episkopatu opiera się na łasce nadprzyrodzonej i winna przejawiać się w służebnym posługiwaniu miłości. Prawo i jurysdykcja to elementy heterogenne względem natury Kościoła. Z pastoralną posługą episkopatu ujętą w formie troski o dusze łączy się posługa słowa Bożego i udział hierarchii w autorytatywnym nauczaniu w Kościele.
1. 3. Funkcja nauczycielska
Kolejnym przywilejem hierarchii kościelnej jest prawo nauczania. Chomiakow stwierdza, że biskup jest równocześnie nauczycielem i uczniem owczarni, której przewodniczy. Poglądy Chomiakowa na zagadnienie funkcji nauczycielskiej hierarchii w Kościele znalazły swe odbicie w eklezjologicznym systemie Bułgakowa oraz związanej z nim neoprawosławnej szkole paryskiej.
Bułgakow kontynuując zasadniczą myśl Chomiakowa w tym względzie, ubogaca i rozwija nauczycielskie kompetencje hierarchii kościelnej swoimi refleksjami. W jego przekonaniu niesłusznym jest przesadne deprecjonowanie znaczenia hierarchii zwłaszcza w zakresie ich uprawnień do nauczania kościelnego na korzyść wiernych świeckich, jak to czynił Chomiakow. Bułgakow dowartościował bardziej znaczenie hierarchii ze szczególnym uwzględnieniem kompetencji nauczycielskich, które najpełniej zaznaczają się podczas trwania obrad soboru powszechnego.
Uprawnienia hierarchii do nauczania w Kościele wywodzi on z dwu pozostałych funkcji jej powszechnie przypisywanych, a mianowicie z funkcji pastoralnej i eucharystyczno-sakramentalnej. Proklamacja słowa Bożego jako typowy przejaw nauczania przez hierarchów w Kościele jest organicznie powiązana ze sprawowaniem sakramentów św. Głównie Eucharystii, oraz wypływa ponadto z pasterskiej troski biskupów o wiernych powierzonych ich pieczy.
W przekonaniu Bułgakowa proklamacja słowa Bożego nie sprowadza się wyłącznie do sakramentalnego posługiwania, bowiem ma ona o wiele szerszy zakres; sprawowanie sakramentów jest zaledwie jednym z przejawów nauczania hierarchicznego. Przypisywanie hierarchii kościelnej szczególnych uprawnień w zakresie nauczania kościelnego, w przekonaniu Bułgakowa nie oznacza bynajmniej, iż pozostali członkowie Kościoła nie mają nic do powiedzenia w tym względzie. Według niego hierarchia sprawuje swoje nauczycielskie posługiwanie w organicznym powiązaniu z pozostałymi wiernymi Kościoła, co jest równoznaczne z tym, że do nauczania w Kościele zobowiązani są zarówno biskupi jak i świeccy członkowie. Mimo, że do nauczania zobowiązani są również ludzie świeccy to jednak, według niego, biskup Kościoła lokalnego odpowiedzialny jest za prawowierność głoszonego słowa Bożego. Stąd też autorytet hierarchii w dziedzinie nauczania prawd wiary jest według niego sprawą bezsporną .
Uprawnienia wszystkich członków Kościoła do nauczania wywodzą się według Bułgakowa, od samego Chrystusa. Obowiązek głoszenia nauki Chrystusa zarówno słowem jak i czynem spoczywa na wszystkich członkach Kościoła i to pod karą utraty zbawienia wiecznego (Mt 10,32n). Dane z historii Kościoła świadczą również o tym, że w pierwotnym Kościele obok apostołów ewangelię głosili także diakoni i laicy (Jk 5,19n; 1 Kor 14,26). Pod koniec wieku apostolskiego na skutek szerzących się herezji obowiązek nauczania kościelnego koncentruje się głównie na przewodniczących Kościołów lokalnych (1 Tym 1,7), natomiast pod koniec drugiego wieku zanika w Kościołach lokalnych urząd nauczycieli i ewangelistów. Wtedy to zasadniczy związek nauczania kościelnego przeszedł na biskupów. Pozbawienie w tym czasie świeckich członków Kościoła możliwości przepowiadania słowa Bożego podczas sprawowanej przez hierarchię Eucharystii, co zostało zatwierdzone przez uczestników szóstego soboru powszechnego, nie wykluczyło ich zupełnie z możliwości przepowiadania nauki Bożej. Wierni świeccy w przekonaniu Bułgakowa, mogą angażować się, a nawet powinni, w funkcji nauczycielskiej Kościoła poprzez pracę teologiczną, w której w szczególny sposób ujawnia się świadomość Kościoła. Niektórzy laicy, jak świadczy historia Kościoła, otrzymali specjalny dar proroczy jako charyzmat Ducha Świętego .
Uprzywilejowana pozycja hierarchii kościelnej w trosce o zachowanie czystości nauki objawionej, w oczach Bułgakowa, nie upoważnia do twierdzenia, iż jest ona nadrzędnym względem całego Kościoła organem autorytatywnego i nieomylnego nauczania.
1. 4. Funkcja sakramentalna
Trzecim i ostatnim przywilejem hierarchii kościelnej według Bułgakowa jest funkcja sakramentalna.
W przekonaniu Bułgakowa czynnikiem historycznym nadającym formy strukturze hierarchicznej były konkretne potrzeby funkcji eucharystyczno-sakramentalnej. Pierwotnym a zarazem istotnym przejawem tego życia była, jego zdaniem, Eucharystia jako centralny sakrament Kościoła. Określa ją niejednokrotnie sakramentem Bogoczłowieczeństwa, Wcielenia, Pięćdziesiątnicy, czy też sakrament sakramentów . W jego mniemaniu funkcja hierarchiczna istnieje ze względu na Eucharystię i w tym wyraża się jej eucharystyczny charakter. Ten eucharystyczno-sakramentalny charakter funkcji hierarchicznej uwidacznia się szczególnie w drugim wieku. Hierarchia więc jak to wynika z powyższych uogólnień, opiera się na zasadzie sakramentalnej; jej posługiwanie sprowadza się głównie do kierownictwa życiem sakramentalnym Kościoła. Zasada ta zdaniem Bułgakowa wynika również z jego koncepcji sukcesji apostolskiej episkopatu. Wprawdzie apostolat jest jednorazowy i nieprzekazywalny, ale łaska episkopalna składająca się nań została przekazana Kościołowi. Jej spadkobiercami są biskupi. Istota łaski w przekonaniu myśliciela, jest władzą „wiązania i rozwiązywania”, czyli władza „kluczy”, która jest również funkcją sakramentalną, ale w szerszym znaczeniu .
2. Hierarchia jako podmiot nieomylnego nauczania w Kościele
S. Bułgakow, (który jak to wcześniej było pokazane przyznaje wyjątkowe prawa hierarchii zwłaszcza w trosce o depozyt wiary) zaznacza, że hierarchia nie może być organem nadrzędnym w Kościele do autorytatywnego i nieomylnego nauczania . Bułgakow w tym względzie podziela opinie swego mistrza Chomiakowa oraz ogólnego stanowiska teologii prawosławnej, zawartego w orędziu z 1849r. i twierdzi, że nieomylność w zakresie prawd nadprzyrodzonych nie jest związana z żadnym stopniem hierarchicznym, godnością i tytułem. W Kościele nie przysługuje personalnie nikomu charyzmat nieomylnego nauczania. W przekonaniu Bułgakowa żaden pojedynczy człowiek czy nawet grupa ludzi nie mogą rościć pretensji do posiadania osobistej nieomylności .
W przekonaniu Bułgakowa przypisywanie hierarchii kościelnej nieomylności w dziedzinie poznania prawd nadprzyrodzonych jest równoznaczne z katolicką zasadą podziału Kościoła na nauczany i nauczający. Gdyby przyjąć taką ewentualność należałoby podzielić Kościół na episkopat z klerem z jednej strony i ludzi świeckich z drugiej strony. Gdyby hierarchia była nieomylnym podmiotem nauczania kościelnego, tym samym wierni świeccy, z konieczności byliby co najwyżej słuchaczami głosu hierarchii i wykonawcami ich poleceń. Przy tego rodzaju ewentualnościach wiernym świeckim byłaby właściwa nieomylność pasywna (infallibitilitas passiva), natomiast całkowita nieomylność (infallibitilitas activa) przysługiwałaby wyłącznie hierarchii kościelnej. Przy takim założeniu, tylko hierarchia była posiadaczem charyzmatu prawdy (charisma veritatis) .
Rozpatrując pojęcie prawdy Bułgakow zauważa, że gdyby przysługiwała ona wyłącznie hierarchii kościelnej, tym samym nie byłaby prawdziwym życiem Kościoła, które właściwe jest wszystkim członkom Kościoła, lecz oderwaną wiedzą przysługującą wyłącznie jego wybranym członkom (hierarchii). Nie należy zapominać o tym, akcentuje mocno Bułgakow, że absolutną prawdą jest Chrystus, a życie w Kościele, który jest Ciałem Chrystusa, jest życiem w prawdzie. Przypisywanie prawdy wyłącznie części Kościoła – jego hierarchii byłoby niezgodne z nauką objawioną według której jest ona właściwa całemu Kościołowi. Kościół jest filarem prawdy a nigdy jego hierarchia. Gdyby uznać za prawdziwe twierdzenie, że charyzmat nieomylności w Kościele posiada hierarchia, to wówczas nie Kościół lecz hierarchia byłaby filarem prawdy .
Powyższa opinia, jak zresztą całe stanowisko Bułgakowa na temat hierarchii jako nieomylnego podmiotu nauczania w Kościele zgodne jest z oficjalnym stanowiskiem teologii prawosławnej wyrażonym we wspomnianym orędziu patriarchów wschodnich z 1849 r., w którym mowa jest m.in. o tym, że nieomylnym stróżem nauki objawionej jest cały Kościół; nieomylność nie jest uzależniona od żadnych stopni hierarchicznych.
W ocenie Bułgakowa hierarchii nie należy traktować jako „mózgu” Kościoła, zaś wiernych świeckich jako biernych odbiorców prawdy objawionej. Według niego każdy człowiek o ile żyje w Kościele, o tyle żyje jego prawdą. Miarą życia w prawdzie jest stopień ukościelnienia każdego z członków Ciała Chrystusowego. Ukościelnienie to uzależnia Bułgakow od nadprzyrodzonej miłości, którą można określić mianem świętości życia osobistego. Tak więc hierarchia jako zewnętrzny organ Kościoła pod żadnym pozorem nie jest podmiotem nieomylnego nauczania, nie jest ona również zdolna do nieomylnego poznania i strzeżenia prawdy objawionej.
Sumując uwagi dotyczące ludzkiego pochodzenia hierarchii Bułgakow zauważa, że hierarchiczny charakter Kościoła w jego obecnym kształcie nie należy do istoty Kościoła. Elementem konstytutywnym Kościoła jest powszechne kapłaństwo wiernych, ono też stanowi w jego przekonaniu istotną podstawę wszelkich struktur hierarchicznych .
Zaś o funkcjach hierarchii kościelnej zauważamy, że uważa on obowiązek uświęcenia za najbardziej właściwy dla hierarchii. Polega on na sprawowaniu sakramentów z Eucharystią na czele. Bułgakow przyznaje również i wiernym świeckim udział w czynnym sprawowaniu sakramentów na mocy powszechnego kapłaństwa. Dwie pozostałe funkcje: rządzenia i nauczania nie należą w jego mniemaniu do istoty posługiwania hierarchicznego.
Najnowsze komentarze